Turizm ve Çevre

Turizm olayı esas itibariyle “yer değiştirme” anlamına gelmektedir.

Turizm yapısı gereği fiziksel (doğal ve yapay), sosyo-kültürel, politik ve ekonomik çevre unsurları ile iç içedir.

Çevre, “insanın diğer insanlarla olan karşılıklı ilişkilerini, insanların bu ilişkiler sürecinde birbirlerini etkilemesini; insanın kendi dışında kalan tüm canlı varlıklarla karşılıklı ilişkilerini ve etkileşimini; insanın tüm cansızlarla (hava, su, toprak, yeraltı zenginlikleri ve iklim) karşılıklı ilişkilerini ve etkileşimlerini” ifade eden bir kavramdır. Çevre genelde tabii ve insan yapısı fiziki dünya olarak tanımlanmakta, canlı ve cansızlar da bu tanıma dahil edilmektedir.

Açık ve belirgin bir anlamının ve sınırının olmaması nedeniyle çevre kavramını tanımlamak güçtür. Günlük hayatta ‘çevreleyenler’ veya ‘etraftakiler’ olarak geniş bir anlam yüklenirken sözlük anlamında “özellikle insan yaşamını etkileyen etraftakiler” tanımlaması yapılmıştır.

Attfield (2003) tarafından çevre aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır:

• “Çevreleyenler”; bu en yaygın anlamdır ve bir bireyin yaşamı boyunca veya bir toplumun var olduğu sürece içinde bulunduğu çevresiyle ilişkilidir.

• Doğanın“nesnel sistemleri”; örneğin, toplumu içine alan, ancak ondan önce gelen ve ortaya çıkan dağlar, yağmur ormanları, mercan kayalıkları, denizler ve nehirler gibi unsurları ifade etmektedir.

• Aidiyet ve ev hissi veren bir bireyin veya hayvanın “algılanan çevreleri”ni içermektedir.

Çevre (doğal ve kültürel bileşenleri ile birlikte) ve turizm, birbiri ile yakından ilişkili kavramlardır. Turizmin sürekliliği için çevresel kaynakların korunması ve geliştirilmesi gerekirken; çevresel değerlerin geliştirilmesi için de turizm önemli bir araçtır. Başka bir ifadeyle, turizm ve çevre arasında karşılıklı bir etkileşim bulunmaktadır. Çevre, her şeyden önce turizm için temel çekim faktörlerinden biri olarak kabul edilmektedir, aynı zamanda turizmin de çevre üzerinde farklı etkileri söz konusudur.

Turizm ile çevre arasında 3 temel unsur bulunmaktadır:

• Fiziksel çevrenin birçok unsuru turistler için çekim kaynağıdır.

• Turizm tesisleri ve altyapısı, çevrenin bir yönünü teşkil eder.

• Turizmin gelişmesi ve bir alanın çevresel kullanımı çevresel etkiler yaratır.

Bozulmamış çevreler turistler tarafından daha fazla talep edilmekte, turizm sektörü için çok güçlü olumlu etkiler oluşturmakta ve turizmin sürdürülebilirliğini garanti etmektedir. Ampirik araştırmalar da, “bozulmamış” ortamların turizm için çekici olmasının önemini desteklemektedir.

Destinasyon kalite algısını etkileyen faktörler rahat bir atmosfer, sağlıklı iklim, temizlik, sessizlik vb. unsurları içermektedir. Çevrenin sadece doğal özellikleri değil aynı zamanda iyi bir mutfak, gelenek-görenekler gibi kültürel yönleri de destinasyon algısı bakımından önem taşımaktadır.

Turizm gelişmelerinin istihdam yaratarak yerel halkın ekonomik kalkınmasına katkı sağlaması, alt ve üst yapının gelişmesini teşvik etmesi, kültürel etkileşim sağlaması, kültürel mirasın korunması gibi çevre üzerindeki olumlu etkileri yanında, doğal çevrenin kirlenmesi, taşıma kapasitelerinin aşılması, flora (bitki) ve fauna (hayvan) türlerinin azalması, ekonomik gelir dengesizliğinin oluşması ve sosyal yaşantıda oluşan bozulmalar gibi olumsuz etkileri de bulunmaktadır.

Sürdürülebilirliği açısından çevre ile çok yakından ilişkisi olan turizm sektörü kaynakların pazarlanması sırasında kısa vadeli yararlar peşinde koşarsa, hammaddesi olan kaynaklara zarar verebilmektedir. Ancak, turizmin çevresel değerlere bir zenginlik katması durumunda ise, kendi sürekliliğini sağlama yolunda önemli adımlar atılmış olmaktadır.

Turizmin çevresel etkilerinin değerlendirilmesi ve anlaşılması, turizm sektörünün sağlıklı gelişmesi açısından oldukça önemlidir.

Turizmin çevre üzerindeki etkilerini hem doğal hem de yapay çevre unsurlarını içeren “fiziksel çevre”, toplumsal unsurları içeren “sosyo-kültürel çevre”, “ekonomik çevre” ve “politik çevre” bağlamında incelemek gerekmektedir.

Fiziksel çevre, “insanların yaşamlarını sürdürebilmek için çeşitli amaçlarla kullandığı, insanı etkilediği kadar kendisinin de etkilendiği, doğal ve kültürel elemanlardan ve karşılıklı ilişkilerden oluşan bütünsel bir mekândır”.

Fiziksel çevre, oluşumu bakımından doğal çevre ve yapay çevre olmak üzere iki grupta toplanmaktadır. Doğal çevre, insan emeğine bağlı olmaksızın doğanın kendi kendine hazırlamış olduğu fiziksel çevredir. İnsanın doğal çevresinde bulmuş olduğu yeraltı ve yerüstü zenginliklerini kullanarak yarattığı çevreye ise yapay çevre denilmektedir.

Turizm sektöründe diğer ekonomik sektörlerin aksine turistler turistik ürünün üretildiği yere gitmek zorundadırlar. Bu durum, turistik faaliyetlerin sunulduğu bölgelerde fiziksel çevre üzerinde önemli etkilere yol açmaktadır.

Turizmin fiziksel çevre üzerindeki olumlu etkileri şunlardır:

• Doğal çevrenin ve yaban hayatının korunması,

• Arkeolojik ve tarihi mekânların ve mimari karakterlerin korunması,

• Çevresel duyarlılığın arttırılması,

• Fiziksel alanlara yeni kullanım alanları sağlanarak yeni turistik çekiciliklerin yaratılması,

• Yolların, su kaynaklarının, çöp atık sistemlerinin geliştirilmesi gibi altyapı olanaklarıyla çevresel problemlerin azaltılması,

• Çevre kalitesinin geliştirilmesi.

Turizmin fiziksel çevre üzerindeki olumsuz etkileri şunlardır:

• Doğal çevre üzerinde tahribat yaşanması,

• Kaynakların kullanım şekline zarar verilmesi,

• Su kirliliği,

• Hava kirliliği,

• Gürültü kirliliği,

• Görüntü kirliliği,

• Kalabalık ve izdiham,

• Atık sorunu,

• Ekolojik bozulmalar,

• Çevresel tehlikeler,

• Arazi kullanım sorunları,

• Arkeolojik ve tarihi yerlerin tahrip edilmesi.

Eğer turizmin yerel ekonomide uzun vadeli bir rol oynaması isteniyorsa turizm gelişimi kapsamında turizmin bir destinasyonda “kaliteli bir çevrenin” yaratılmasına katkı sağlayacağı vurgusu daha çok yapılacaktır.

Fiziksel ve sosyo-kültürel çevre unsurlarını birbirinden ayrı kavramlar olarak düşünmemek gerekir. Çünkü, fiziksel çevre ile sosyo-kültürel çevre birbirlerini tamamlayan iki kavramdır. Her fiziksel çevrenin içinde bir sosyo-kültürel çevre yer almakta ve fiziksel çevresinden etkilenmeyen bir sosyo-kültürel çevre söz konusu olmamaktadır. Aynı biçimde, sosyo-kültürel yapıdan bağımsız, ondan etkilenmeyen bir fiziksel çevre de düşünülemez.

Turizmin kültürler ve coğrafyalar arası bir özellik taşıması, hem seyahat edilen toplumu hem de turistin kendi toplumunu ilgilendirmesi, bu kavramı sosyolojik temelli bir olgu olarak karşımıza çıkartmaktadır.

Turizmin sosyo-kültürel çevre üzerindeki etkileri, turizmin mevcut sosyal değerlere, kişisel davranışlara, aile içi ilişkilere, güvenlik kavramına, ahlaki kurallara, zanaatsal faaliyetlere, geleneksel gösterilere ve toplumun sosyal yapısına doğrudan veya dolaylı yapmış olduğu etkileri ifade etmektedir.

Turizmin sosyo-kültürel çevre üzerindeki olumlu etkiler arasında; bölgede hoşgörü ve anlayış ortamının gelişmesi, kadın hakları konusundaki ilerlemeler, boş zamanı iyi kullanma alışkanlığının gelişmesi, kültürel değerleri korumak amacıyla yeni toplumsal kurumların ortaya çıkması, toplumsal refah ve istikrarın teşvik edilmesi ve kültürün korunması yönündeki girişimler sayılabilir. Aynı zamanda, farklı toplumlardan gelen bireylerin birbirleri ile bilgi alışverişinde bulunmaları ve kültürel yapılarını daha yakından tanımaları ılımlı bir turistik ortam yaratmaktadır.

Turizmin sosyo-kültürel çevre üzerindeki olumsuz etkileri; yabancılara karşı düşmanlık duygularının oluşması, dildeki yabancı sözcüklerin artması, suç oranındaki artışlar, ahlaki değerlerin kaybedilmesi, kültürün metalaşması ve gösteriş etkisi olarak da adlandırılabilen turistlerin yaşam biçimini taklit etmeye çalışma, turist kabul eden ülke halkının sahip olduğu değer ve inanç yapısının değişmesi, giyim ve yaşam biçiminde meydana gelen değişiklikler, kültürel çatışmalar, ırksal gerginlikler, insanlar arası ilişkilerde dostluk, arkadaşlık, konuk severlik gibi manevi değerlerin yerini ekonomik çıkar gruplarının alması vb. olarak sıralandırılabilir.

Turizm diğer endüstrilere kıyasla nispeten daha az finansal yatırımla geliştirilebildiği için gelişmekte olan ülkeler için çekici bir kalkınma aracıdır.

Turizmin ekonomik çevresini oluşturan ve ekonomik boyutunun dünya ekonomisi içindeki yerini belirlemekte kullanılan ölçütler; turist sayıları, turizm gelirleri, gelir yaratıcı etkileri, mal ve hizmet fiyatlarına etkisi, ekonominin diğer sektörlerine etkisi, bölgesel ekonomik kalkınmaya etkisi, alt yapı ve üst yapı yatırımlarına etkisi, istihdam etkisi ve çarpan etkisi olarak ifade edilebilir.

Turizmin ekonomik etkileri; gelir dağılımın düşük ve adil olmadığı, işsizliğin yüksek olduğu gelişmekte olan ülkeler açısından daha da önem kazanmaktadır. Bu nedenle birçok ülke ya da bölgede turizmin öncelikle ekonomik yönü üzerinde durulmaktadır.

Turizmin parasal karakterli ekonomik etkileri; ödemeler bilançosu üzerine etkileri, milli gelir üzerindeki etkileri, turizm gelirleri üzerindeki çarpan etkisi, yatırım artışı üzerindeki etkileri, kamu gelirleri ve iç fiyatlar üzerindeki etkileridir. Turizmin reel karakterli etkileri ise; istihdam üzerindeki etkisi, diğer sektörler üzerindeki etkileri, fiziksel ve kurumsal altyapı üzerindeki etkileri olarak sıralandırılabilir.

Turizmin ekonomik çevre üzerindeki olumlu etkilerinin yanı sıra, turizme aşırı bağımlılık tehlikesi, yükselen fiyatlar ve yüksek arazi değerleri, artan ithalat eğilimleri, üretimin mevsimselliği ve yatırımların geri dönüş oranının düşük olması gibi ekonomik maliyetleri de bulunmaktadır.

Politik çevre, toplumdaki bireyleri veya işletmeleri etkileyen veya sınırlayan tüm yasalar, devlet organları ve lobi gruplarından meydana gelmektedir. Politik çevre unsurları arasında; devletin hükümet şekli, parlamenter rejim, seçim sonuçları, politik istikrar, politik saygınlık, devletin iş hayatına müdahale eğilimi, özelleştirme vb. bulunmaktadır.

Hükümetlerin kıt kaynakları turizm gelişimi için kullanma nedenleri şu şekilde sıralanabilir:

• Otellerin, restoranların vb. pek çok turistik tesisin gelişmesi istihdam olanaklarını arttıracaktır,

• Turizm endüstrisinde çalışanların ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik ilave işler üretilir. Çalışanlar turizm sektöründen kazandıkları parayı yerel ekonomide yeniden harcayarak çarpan etkisini meydana getirirler,

• Belki de hükümetler açısından en önemli olan neden, ziyaretçilerin mal ve hizmet tüketimleri esnasında ödedikleri vergi ile gelirlerin büyümesidir.

Politik istikrar ve güvenlik algısı, turistlerin bir destinasyonu ziyaretleri sırasında önemli bir ön koşul iken, şiddet olayları, iç savaş, bulaşıcı hastalık riskleri, terör saldırıları vb. turistlerin seyahat kararlarını olumsuz şekilde etkilemektedir.

Turizm gelişiminin ana hedeflerinden biri, destinasyonların çevresel, sosyal ve kültürel bütünlüğünden ödün vermeden, destinasyon paydaşlarının faydalarını maksimize edebilecek ve yüksek kaliteli turist deneyimleri sağlayacak politikaları oluşturmak ve uygulamaktır.

Bir destinasyonunun başarısı, ekonomi, politika, teknoloji, sosyoloji ve kültürel değişikliklere adapte olabilmekteki becerisine bağlıdır.

Paydaş: “Organizasyonun amaçlarına ulaşmasını etkileyebilen veya bundan etkilenen herhangi bir grup veya birey” olarak tanımlanmaktadır.

Bir destinasyonun çevresel yönetimi kapsamında hak ve sorumluluk sahibi olan paydaşlar arasında; devlet ve ilgili kamu kurumları, konaklama işletmeleri, tur operatörleri, seyahat acentaları, ticari kuruluşlar, üniversiteler, sivil toplum kuruluşları, ulaştırma işletmeleri (özellikle havayolları), yerel yönetimler, turistik tüketiciler ve yerel halk bulunmaktadır.

Her turizm gelişim bağlamı, destinasyonun özellikleri, turizmin niteliği ve ölçeği ve özellikle yerel halk tarafından algılanan ihtiyaç ve beklentileri vb. niteliklere bağlı olarak benzersizdir.

Politika: Kimin, neyi, nerede, nasıl ve niçin yapacağı hakkındaki güç” şeklinde tanımlanabilir.

Turizm politikası, sınırlı kaynaklara ilişkin nasıl karar verileceği ile ilgilidir.

Fiziksel, sosyo-kültürel, ekonomik ve politik çevre, turizmin temel varlık nedenlerini oluşturmaktadırlar. Yani, turizmin varlığı ve gelişimi çevrenin varlığına bağlıdır.

Çevresel yönetim, insan ilişkilerinin yönetiminde olduğu gibi; turizm ile etkileşim içerisinde olan tüm çevresel unsurların korunmasına ve devamlılığına yönelik bir kavramdır.

Turizm ve çevre ilişkisine odaklanmak, destinasyondaki çevresel sorunlar, etkiler ve sonuçlar başta olmak üzere daha geniş politik, kültürel ve çevresel etkileri de içine alan bir çerçevede ele alınmalıdır.

Destinasyon çevresi, turizm ürününün veya deneyiminin genellikle önemli bir unsurudur ve sadece turistlerin ihtiyaç ve beklentilerini karşılama açısından değil, aynı zamanda gelecekte de turistleri cezbedecek (ve turizm sektörünün devamlılığını sağlayacak) şekilde yönetilmelidir.

Destinasyon çevresinin kullanımı ve yönetimi, mümkün olduğunca yerel halkın ve diğer paydaşların ihtiyaçlarını yansıtmalı ve sadece turizm yoluyla kendilerine tahakkuk eden faydaları değil, aynı zamanda diğer ihtiyaçları da karşılamalıdır.

Özellikle turizmin yerel ekonomide nispeten önemli bir rol oynadığı durumlarda yerel halk çevreyi kalkınma için meşru bir kaynak olarak görebilir, turistler ise bozulmamış veya gelişmemiş geleneksel bir çevreye daha fazla değer verebilirler. Buna karşılık, bir turistik kaynağın kültürel önemi yerel halk için, bir cazibe merkezi olarak kullanılmasından kaynaklanan potansiyel ekonomik değerlerden daha ağır basabilir.

Bu politikalardan bir kısmı (örneğin planlamaya yönelik yönetmelikler, ulusal koruma veya arazi belirleme süreçleri, turizm geliştirme stratejileri ve politikaları) doğrudan bir etkiye sahipken, ulaştırma politikaları dolaylı bir etkiye sahip olabilir.

Destinasyon çevreleri iklim değişikliği ve hava olaylarındaki değişimler, aşırı hava olayları, küresel ısınma ve deniz seviyelerinin yükselmesi gibi iklim değişikliğinin sonuçlarından kaynaklı olarak kendiliğinden risk altındadır.

İyi planlanmamış bir turizm faaliyeti; doğal çevrenin tahribatı, manzaranın bayağılaşması, toplumsal ve kültürel yapıda bozulmalar vb. pek çok olumsuz etki yaratacaktır.

Gelişmekte olan ülkelerin pek çoğunda turizm gelişimi vasıtasıyla elde edilecek kazançların arttırılması için çevresel turizm planlamasından yararlanılmaktadır.

Çevresel turizm planlaması, turizm gelişimini sağlayabilmek için birbiri ile etkileşim içerisinde olan tüm çevresel faktörleri yönetmeyi kolaylaştırmak, uygun kalkınma ve gelişme yollarını tanımlamak, yönetimde söz sahibi olan örgütlerin faaliyetlerini etkinleştirmek açısından yönlendirici bir fonksiyona sahiptir.

Turizmde çevresel yönetim aşağıda yer alan çeşitli faktörlerin etkisiyle karmaşık bir planlama sistemidir:

• Çok sayıda paydaş ve endüstriler arasındaki bağımlılık,

• Planlama/geliştirme üzerinde bölünmüş kontrol,

• Kültürel anlamda çeşitli değerler ve farklı bakış açıları,

• Destinasyon pazarlamasının büyüme ve hızlı gelişmeye odaklanmış geleneksel rolü,

• Yerel-küresel bir sistemde karşılıklı etkileşim.

Çevresel turizm planlaması kapsamındaki uygulama ve ilkeler şu şekilde sıralandırılabilir:

• Bölgenin turizm potansiyeli ve geleceğe yönelik eğilimlerin belirlenmesi,

• Tüm paydaşlar ile etkili bir görüş alışverişi ve işbirliği,

• Çekici yatırım ve altyapı projelerine odaklanma,

• Yerel istihdam oluşturmak ve hizmet talebi için yeterli iş gücünü sağlamak için işgücü planlaması,

• Sektörel büyüme için uzun dönemli turizm stratejileri,

• Destinasyonun nitelikleri konusunda hedef pazar/pazarlarda farkındalığı arttırmak,

• Destinasyonun doğal ve eşsiz turizm varlıklarını korumak,

• Destinasyonda eşsiz ve sürdürülebilir bir turizm endüstrisinin gelişmesini sağlamak.

Turizm açısından önem taşıyan ve turistlerin ihtiyaç ve beklentilerini karşılayan değerli turizm kaynaklarının sürdürülebilirliğinin sağlanması için destinasyondaki tüm çevresel faktörlerin korunması ve uygun şekilde yönetilmesi büyük önem arz etmektedir.

Sürdürülebilir turizm, “kültürel bütünlüğün, zorunlu ekolojik süreçlerin, biyolojik çeşitliliğin ve yaşam destek sistemlerinin devamlılığı sağlanırken, ekonomik, sosyal ve estetik ihtiyaçlar karşılanabilecek şekilde tüm kaynakların yönetiminin sağlanması” olarak tanımlanmaktadır.

Sürdürülebilir turizmde temel yaklaşım, insanın çevre üzerindeki etkisini en aza indirmek değil, ancak çevrenin insan üzerindeki etkisini en üst noktaya çıkarabilmektir.

Çevre kaynaklarının bozulmasına sebep olan temel unsurlardan birisi; çevresel sorunlar konusunda toplumsal ve ekonomik bilincin eksikliği ile sürdürülebilirlik plan ve kararlarına katılım düzeylerinin düşük olmasıdır.

Sürdürülebilir turizm politikalarının amaçlarını aşağıdaki şekilde sıralandırmak mümkündür;

• Ekonomik sürekliliği sağlamak,

• İstihdam kalitesini yükseltmek,

• Bölgesel refahı geliştirmek,

• Fiziksel bütünlük ile kültürel zenginlik ve biyolojik çeşitliliği korumak,

• Çevresel kaynakların etkin kullanımını sağlamak.