Turizm İşlevli Tarihi Mekânlar

Tarihi mekân, geçmiş dönemlerde yaşamış insanlardan günümüze kalan yapılara ve alanlara verilen isimdir. Bu yer veya alanlarda geçmişte yaşamış olan insan topluluklarının kalıntıları bulunur. Bir mekânın tarihi mekân olarak adlandırılabilmesi için, öncelikle eski olması ve sanatsal özellikler taşıyor olması gerekmektedir. Tarihi mekân kavramı, kültürel varlık olarak da ifade edilmektedir. 1983 yılında çıkarılan 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’na göre “Kültürel Varlık” kavramı; “değişik uygarlıkların sanat anlayışı, bilim ve teknik düzeyi, sosyal yaşamı hakkında somut veriler sağlayan ve korunmalarında kamu yararı görülen eşya ve yapıtları kapsamaktadır”.

Kültür varlığı, “tarih öncesi ve tarihi devirlere ait, bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih öncesi ya da tarihi devirlerde sosyal yaşama konu olmuş bilimsel ve kültürel açıdan özgün değer taşıyan yer üstünde, yer altında veya su altındaki bütün taşınır ve taşınmaz varlıklardır” olarak tanımlanmıştır.

Bütün insanlığın ortak mirası olarak kabul edilen evrensel değerlere sahip kültürel ve doğal varlıkları dünyaya tanıtmak, toplumda söz konusu evrensel mirasa sahip çıkacak bilinci oluşturmak ve çeşitli sebeplerle bozulan, yok olan kültürel ve doğal değerlerin yaşatılması için gerekli işbirliğini sağlamak amacıyla UNESCO’nun 17 Ekim – 21 Kasım 1972 tarihleri arasında Paris’te toplanan 17. Genel Konferansı kapsamında, 16 Kasım 1972 tarihinde “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme” kabul edilmiştir. 14.04.1982 tarih ve 2658 sayılı Kanunla katılmamız uygun bulunan bu Sözleşme, 23.05.1982 tarih ve 8/4788 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla onaylanarak, 14.02.1983 tarih ve 17959 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanmıştır.

Sitler, tarihsel, estetik, etnolojik veya antropolojik bakımlardan istisnai evrensel değeri olan insan ürünü eserler veya doğa ve insanın ortak eserleri ve arkeolojik sitleri kapsayan alanlardır.

1. Kapadokya ve Göreme Milli Parkı
2. Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası
3. İstanbul´daki Tarihi Yerler
4. Hattuşaş: Hitit Başkenti
5. Nemrut Dağı
6. Pamukkale ve Hierapolis Milli Parkı
7. Ksantos-Letoon
8. Tarihi Safranbolu Şehri
9. Truva Antik Kenti
10. Selimiye Camii ve Külliyesi
11. Neolitik Dönem Çatalhöyük Kalıntıları
12. Cumalıkızık Köyü
13. Bergama Antik Kenti
14. Diyarbakır Surları ile Hevsel Bahçeleri
15. Efes Antik Kenti
16. Göbeklitepe Arkeolojik Alanı

Çevresel değerli mekânlar, kent ve çevre kimliğine katkıda bulunan, kültür varlığı niteliğindeki yöresel yaşam biçimini yansıtan yapılardır. Bu gruptaki yapıların çok büyük bir bölümünü geleneksel konutların oluşturduğu anlaşılmaktadır. Bu mekânların yanı sıra geleneksel tarihi/ticari merkezlerde yer alan ve bir anıtsal yapıya bağlı olmayan sıra dükkânlar da bu grupta değerlendirilmektedir.

Kültür turizmi; festival, folklor, tiyatro, sergi gibi sanat etkinliklerine katılmak, geçmiş ve yaşayan uygarlıklar ile kültürel değerleri tanımak, tarihi yerleri ve toplumun yaşam tarzlarını görmek amacıyla yapılan gezidir. Beeho ve Prentice kültür turizmini, “insanların kültürel ihtiyaçlarını tatmin etmek ve başka kültürler hakkında bilgi edinmek üzere, sürekli ikamet ettikleri yerlerden ayrılarak, kültürel çekiciliklerin bulunduğu yerlere gerçekleştirdikleri seyahat” olarak tanımlamaktadır.

• Tarihi eserler adı altında yörenin tarihini yansıtan, günümüze kadar gelmiş eserler: Cami, han, hamam, türbe, su kemeri, tescilli yapı, sokak, çeşme, kervansaray, saat kulesi vb.
• Arkeolojik eserler olarak yörede yaşamış çeşitli medeniyetlerden günümüze kalan eserler: Antik kent, kale, sur, tiyatro, hamam, su kemeri, nekropol, akropol, mabed, tapınak, kilise vb.
• Tarihi dini merkezler adı altında değişik tarih dönemlerinde yapılmış dini yapılar: Cami, türbe, manastır, kilise, sinagog vb.
• Müzeler: Etnografya müzeleri, arkeoloji müzeleri, açık hava müzeleri, özel konulu müzeler vb.

• Kültür varlıklarının nasıl bir turistik potansiyel taşıdığı belirlenmelidir,
• Turizm olgusunun kültür varlıklarını kısa, orta ve uzun vadede nasıl etkilediği araştırılmalıdır,
• Ziyaretçi kapasiteleri hesaplanmalı ve bunların herhangi bir olumsuz etkide bulunup bulunmayacağı belirlenmelidir,
• Turizm ve kültür varlıkları ilişkilerini belirleyecek koruma ve gelişme plan ve projelerinde koruma uzmanları, kültür varlıklarının sahipleri ve kullanıcıları, turizm sektörünün uzmanları, yerel yöneticiler ve yerel toplum örgütleri ortak bir çalışma içinde olmalıdır.

• Kültürel varlıkların ve tarihi mekânların özellikle genç insanlar tarafından değerinin anlaşılmadığı için hor kullanılması,
• Turizmin gelişmesine rağmen altyapının önceden planlanmaması,
• Etkinliklerin düzenlendiği, tarihi değeri bulunan ve yerel halkın kültürünü yansıtan binaların, ziyaretçilerin de fiziksel zarar vermesiyle tarihi değerini kaybetmesi,
• Kültürel varlıkların çekiciliklerini kaybetmesiyle bölgesel ve ulusal anlamda olumsuz etkiler oluşmasıdır.
• Turizmin olumsuz etkilerinden biri de vandallıktır. Turistlerin ya da yerel halkın tarihi mekânlara bilerek ve isteyerek verecekleri zararlar tarihi yapıların, eserlerin, mekânların bozulmasında, yok olmasında büyük role sahiptir. Bu nedenle kültürel varlıkların korunması çok önemlidir.

Korumanın sağlanması için yasa ve kuruluş tek başına yeterli değildir, değerlerin korunması ve yaşatılması konusu çok sayıda kişi ve kuruluş, yerel halk, sivil toplum kuruluşları, devlet, turizm sektörü vb. ilgilendirmektedir. Özellikle yerel halkın bilinçlendirilmesi en önemli faktörlerden biridir. Zira yaşadığı yerin sahip olduğu tarihi ve kültürel değerlerin önemini kavramak, korumanın da altın anahtarıdır. Yerel halkın bilinçlendirilmesi kısa süreli olmayan ve çok yönlü pek çok projeyi, eğitimi, etkinliği vb. içermelidir.

“Sürdürülebilir kentsel koruma”; kültürel miras değerlerini gerek kültürel süreklilik ve sosyal çeşitliliğin korunması-yaşatılması gerekse ekonomik gelişme-canlanma sağlanması açısından stratejik mekânsal planlama yaklaşımı temelinde ele alan geniş kapsamlı ve bütünleşik koruma yaklaşımını ifade etmektedir.

Bir yapının bütün boyutlarını ölçerek plan, kesit ve görünüşünü yeniden çıkarma anlamına gelen mimari bir terimdir.

Sanatsal değeri olan bir tarihi mekânın, bir kültür ve tarih belgesi olarak bütün özgün nitelikleriyle ömrünün uzatılmasını sağlayan teknik ve mimari müdahalelerin tümü restorasyon olarak adlandırılmaktadır. Ayrıca; eski bir yapıyı ayakta tutmak için yapılan müdahaleye, içerdiği bütün düşünsel, estetik, teknik, kültürel, ekonomik ve örgütsel etkinliklerle birlikte restorasyon adı verilmektedir.

Tarihi mekânların ve kültürel varlıkların restorasyonu için aşağıdaki tekniklerden yararlanılmaktadır.

1. Sağlamlaştırma - Eserin malzemesinin sağlamlaştırılması, taşıyıcı sisteminin sağlamlaştırılması, üzerinde bulunduğu zeminin sağlamlaştırılması olarak üçe ayrılır.
2. Bütünleme (Reintegrasyon)
3. Yenileme, Yeniden Kullanım, Yeni İşleve Uyarlama (Renovasyon, Rehabilitasyon)
4. Yeniden Yapım (Rekonstrüksiyon)
5. Temizleme
6. Taşıma

Bayındırlık etkinlikleri (yol, baraj yapımı), jeolojik yapı, ya da doğal afetler bir anıtın ya da tarihi yerleşmenin bulunduğu yerde korunmasını zorlaştırabilir, hatta olanaksız kılabilir. Bu durumda anıt veya yerleşmenin önceden belirlenen uygun bir konuma taşınarak orada yaşamını sürdürmesi gerekebilir. Taşıma işlemi, anıtın boyutlarına, malzemesine ve yapım tekniğine göre çeşitli tekniklerle gerçekleştirilmektedir. En kolay olanı anıtın tüm elemanlarının numaralanarak sökülmesi, başka bir yerde kurulmasıdır. Ahşap yapılar bu uygulama için çok elverişlidir.

• İşlev verme sırasında, mekânın tüm mimari, mekânsal ve süsleme özellikleri korunmalıdır. Çünkü tarihi mekân zaten bir müzedir. Konuya bu açıdan bakıldığında, verilmesi öngörülen yeni işlevin, yapının mekânsal özelliklerini, mimari elemanlarını ve süslemelerini ne ölçüde etkileyeceği düşünülmelidir. Özellikle konutlar ve sanayi yapıları özgün işlevleriyle ilgili birçok teknik ve mimari ayrıntı içerdikleri için, yeni işlevin bu ayrıntılarla uyumu, çözülmesi gereken bir tasarım sorunu olarak görülmelidir.
• Kültür varlığı yapıların, nitelikleriyle uyumlu olmak koşuluyla belirli işlevleri üstlenebildiği ve bu işlevlerin yapıların potansiyelleri ile yakından ilgili olduğu unutulmamalıdır.
• Tarihi mekânlar, yeni kullanımın öngördüğü yeni malzeme ve bilgilerle kapasitelerinin üzerinde yüklenmemelidirler. Mekânın da sergilenmesi gereken bir öğe olduğu unutulmamalıdır.
• Yeni bir işlev için gerekebilecek her tür teknik donanımın, mekânın özgün bünyesine zarar vermeyecek ölçek ve nitelikte tasarlanmasına çalışılmalıdır.

Anadolu’nun en iyi korunmuş kasabalarından biri olan Safranbolu’da yer alır. Şehirdeki su kültürü, zamanında oldukça ileri olduğundan bir kısım büyük konaklarda havuzlu odalar bulunmaktadır. Buna en güzel örnek de türünde hala tek kalabilmeyi başarmış; kendi üslubuna sadık kalınarak restore edilen “Havuzlu Asmazlar Konağı”dır. Safranbolu’nun korunmasına yönelik çalışmalar 1975’e kadar gitmektedir. İTÜ Mimarlık Fakültesi ve Safranbolu Belediyesi’nin işbirliği ile 1975 Avrupa Mimari Miras Yılı etkinlikleri Safranbolu’da yapılır. 1976’da Anıtlar Yüksek Kurulu Safranbolu için kentsel sit kararı almıştır. Yine aynı yıl, Türkiye TURİNG ve Otomobil Kurumu Asmazlar Konağını satın alır ve Süha Arın’a Safranbolu’da Zaman adlı belgeseli çektirir. 1978 ve 1979’da Kültür Bakanlığı Kaymakamlar Evi ve Arasta Çarşısını kamulaştırıp, restore ettirir. 1981’de Reha Günay Geleneksel Safranbolu Evleri ve Oluşumu adlı eserin ilk baskısını hazırlar ve bu eser Kültür Bakanlığı tarafından yayımlanır. 1992’te Safranbolu Meslek Yüksek Okulu bünyesinde Restorasyon bölümü açılır. 1994’te Safranbolu’nun UNESCO tarafından Dünya Mimari Miras Listesine alınması gerçekleşir.

Tarihi 19.yy İstanbul evlerinin son örneklerinden biri olan konak, 1977’de harap bir halde iken Turing tarafından alınıp, eski üslubuna uygun şekilde yeniden inşa edilmiş ve Yeşil Ev Oteli olarak 1984 baharında uluslararası turizmin hizmetine sunulmuştur.

Saint John Şövalyelerinin inşa ettiği Bodrum Kalesi içinde kurulu olan Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi yalnızca geçmiş zamanların tozlu yadigârlarını sergileyen bir müze değil, dünyada benzeri az görülür “yaşayan müzeciliğin” heyecan verici örneklerinden biridir. Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi” Türkiye’de konusunda tek, dünyanın sayılı müzeleri arasındadır.