Turizmin Mekânlar Üzerindeki Etkileri

Turizm endüstrisinin vazgeçilmez varlığı olan doğal çevrenin ve beşeri mekânların korunması büyük önem taşımaktadır. Turizm faaliyetlerinin büyük bir kısmı, doğal kaynakların sergilenmesi ve turistlere sunulması ile gerçekleşmektedir.

Bununla beraber turizm faaliyetleri fiziksel çevrenin üzerinde farklı etkilere sahiptir. Bunlar doğal çevrenin tahribatı biçiminde olumsuz etkiler olabildiği gibi, geri kazanım veya korumaya yönelik önlemlerin alınması gibi olumlu biçimlerde de olabilmektedir. (Maviş ve diğerleri, 2008: 125). Sadece fiziksel çevre ile değil toplumsal çevreyle de ilişki içinde olan turizm, doğal olarak çevre üzerinde bulunan mekânları da etkiler. Turizm mekânları kimi zaman turizmin oluşturduğu baskılardan olumsuz etkilenirken kimi zaman bu etkiler de olumlu olabilmektedir.

Mekân, farklı yaklaşımlarla ele alınarak tanımlanmış bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Geniş bir çerçeve ile bakıldığında “insanı çevreden belli bir ölçüde ayıran ve içinde faaliyetlerini sürdürmesine elverişli olan boşluk” ve “sınırları gözlemci(ler) tarafından algılanabilen uzay parçası” olarak tanımlanmaktadır (Yüksek, 2013: 23). Görüldüğü üzere insanları bulundukları çevreden ayırıyor olması, mekânın önemli bir özelliği olarak söylenebilir. Mekân çevre içinde bulunan bir boşluktur. Dolayısı ile çevre mekânı kapsayan bir olgudur. Mekân temel olarak bir cisim ve onu hisseden bir kişi arasındaki ilişki sonucu oluşmaktadır. Yani mekân kavramından söz edebilmek için bir algılayıcının var olması gerekmektedir.

İnsanlarda mekân hissi korunmuşluk ve çevrelenmişlik duygularıyla ortaya çıkmaktadır.

Destinasyon:

Turist çekim merkezleri, turistler tarafından ziyaret edilen gezip-görülen ülkeler, bölgeler, yöreler, kasabalar, köyler, kırlar, alanlar ve diğer coğrafi ünitelerdir.

Mekânları tanımlarken fiziki ve beşeri mekânların bütününe, beraber çalışan bir sistem olarak bakılmalıdır. Fiziksel mekân, bir boşluğa ve onun içinde bulunmamıza bağlıdır. Beşeri mekân ise kendisini çevreleyen fiziksel mekân içinde, kişinin bu mekân ve kullanıcıları ile girdiği ilişkilerin tümüdür. Sosyal mekân, fiziksel mekândan kesin farklılıklar gösteren ama onsuz da var olmayan mekândır.

Çevre, içinde insanın yaşadığı, etkileşimde bulunduğu, değiştirdiği veya değiştiremediği her yer olarak anlaşılmalıdır.

Keleş ve Hamamcı (2002) çevreyi; insanların birbirleriyle olan ilişkileri ve bu ilişkiler sürecinde kendileri dışında kalan diğer canlı varlıklarla olan ilişkilerinin gerçekleştiği yer ve canlıların yaşamlarını sürdürdükleri ortamda var olan tüm cansızlarla, yani, hava, su, toprak, yer altı zenginlikleri ve iklimle etkileşimde oldukları ortam olarak tanımlamışlardır.

Swarbrooke’da (1999) çevre kavramının kapsamının doğal ve beşeri çevre, su, iklim ve hava gibi doğal kaynaklar, tarım arazileri ve vahşi yaşamdan oluştuğunu belirtmiştir.

Hava, su ve diğer kaynakları kapsayan, insan yaşamın devamı için gerekli olan doğal çevreye fiziksel çevre denmektedir (Demir ve Çevirgen, 2006). Yani insanın içinde yaşadığı, varlığını, özelliğini ve niteliğini fiziksel olarak algıladığı ortama fiziksel çevre denir (Keleş ve Hamamcı, 2002).

Fiziksel çevre oluşumu bakımından doğal çevre ve beşeri çevre olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Doğal çevre, insanın emeğine bağlı olmaksızın doğanın kendi kendine hazırlamış olduğu fiziksel çevredir. Doğada yaşayan bir canlı olarak insan da bu doğal çevrenin bir parçasıdır. Doğal çevre bileşenleri canlı ve cansız olmak üzere ikiye ayrılır. İnsan, bitki ve hayvan toplulukları canlı unsurları oluşturur. Canlıların yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli olan hava, su, toprak ile yerkabuğunu oluşturan katmanlar ve yer altı kaynakları ise doğal çevrenin cansız unsurlarıdır (Kahraman ve Türkay, 2009).

Doğal çevrenin temel özelliği, insanın elinden çıkmamış olmasıdır. Örneğin dağlar, denizler, yaylalar, ormanlar, mağaralar, kanyonlar, koylar vb. Bununla beraber insanlar tarafından yaratılan doğal çevreden de söz etmek mümkündür. Örneğin ağaçlandırma faaliyetleri sonucunda ortaya çıkan ormanlar, yeşil alanlar ya da baraj gölleri, göletler bu niteliktedir (Yüksek, 2013: 24).

İnsanın bilgi ve kültür birikimine dayanarak, doğal çevresinde bulunan yer altı ve yer üstü zenginliklerini kullanarak yarattığı çevreye beşeri çevre denir. Temel özelliği tamamen insan elinden çıkmış olmasıdır. Yerleşim yerlerinin tamamı beşeri çevreyi oluşturur. Beşeri çevre, yapıldığı dönemdeki toplumların bilgi, teknoloji ve toplumsal değerlerini yansıtmaktadır. Bu nedenle ortak kültürel mirasın da kaynağıdır. Beşeri çevreyi biçimlendiren üretildiği zamanın toplumsal gereksinmeleri ve sosyo-ekonomik sistemidir. Örneğin; anıtlar, köy evleri, gecekondular ve sarayların her biri beşeri çevreyi oluşturan mekânlar olarak nitelendirilebilir. Beşeri çevrenin bir parçası olan tarihi mekânlar ise, niteliği gereği özel bir öneme sahiptir ve kültürel mirasın gelecek nesillere aktarılmasında temel unsurdur (Kahraman ve Türkay, 2009: 21).

Bir fiziksel çevre içinde bulunan insanların ekonomik, toplumsal ve siyasal sistemleri gereği yarattıkları ilişkilerin bütünü toplumsal çevreyi oluşturur. En basit komşuluk ilişkilerinden başlayarak alışverişe, eğitime, çalışma koşullarına, yöneten ve yönetilen ilişkilerine kadar uzanan ve toplumsal yaşam koşullarını belirleyen bu resmî ve resmî olmayan ilişkiler ve davranışlar toplumsal çevrenin ifadesidir. Aslında fiziksel çevre ile toplumsal çevre birbirlerini tamamlayan iki kavramdır. Her fiziksel çevrenin içinde bir toplumsal çevre yer alır ve fiziksel çevresinden etkilenmeyen bir toplumsal çevre söz konusu olamamaktadır. Yine aynı biçimde, toplumsal yapıdan bağımsız ve ondan etkilenmeyen bir fiziksel çevre de düşünülemez (Kahraman ve Türkay, 2009: 22).

Turizm ve çevre arasında dört temel ilişki bulunmaktadır (Bucley, 1994: 661). Bunları;

• Pazarlanabilir turizm çekim kaynağı ya da turistik ürün olarak doğal çevre,

• Turizm işletmelerinin çevresel etkilerini azaltacak ya da asgari düzeye indirecek şekilde yönetilmesi,

• Turizmin, çevrenin korunmasına doğrudan ya da dolaylı ekonomik ya da diğer maddi katkıları,

• Turistlerin çevreye karşı tutumları ve turistik hizmet sağlayıcılar tarafından çevre konusunda eğitilmeleri olarak sayabiliriz.

Bu ilişkiler göstermektedir ki turizm faaliyetleri içinde yer alan tüm tarafların (ürünler ve pazarlar, işletmeler, kamu kuruluşları, turistik tüketiciler) çevre ile ilişkisi bulunmaktadır.

Turizm, mekânlar üzerinde önemli etkilere sahiptir. Bu etkiler incelendiğinde dört önem faktöründen söz edebiliriz.

• Bunlardan ilki “Nerede” faktörüdür. Bunun anlamı turizmin bazı mekânlar üzerinde daha fazla etkiye sahip olmasıdır. Yani kimi mekânlar turizmin etkilerine karşı daha hassastır.

• Bir diğer faktör ise turizm faaliyetinin türüdür. Bir yerde gerçekleşen turizm faaliyetinin türü, mekânlar üzerinde büyük bir öneme sahiptir. Kimi turizm aktivitelerinin çok düşük etkileri bulunurken kimi aktiviteler mekânlar üzerinde büyük etkilere sahip olabilmektedir.

• Turizm için mevcut altyapının niteliği etki açısından önemlidir. Örneğin; kitle turizminin gerçekleştiği kıyı bölgelerdeki mekânlar, dağlara yürüyüşe çıkan turistlerin bulunduğu doğal mekânlardan daha fazla etki altındadır.

• Turizm faaliyetleri oluştuğunda etkiler artar, özellikle bu mevsimsel olarak değişebilir. Örneğin; kış turizmi beraberinde kayak etkinliklerini doğurmaktadır. Kış aylarında kayak yapılan turizm mekânları daha fazla etkiye maruz kalmaktadır.

Turizmin mekânlar üzerindeki olumlu etkileri:

√ Doğal mekânların korunması

√ Tarihi ve arkeolojik sit alanlarının ve mimari dokunun korunması

√ Çevre kalitesinin geliştirilmesi

√ Altyapının geliştirilmesi

√ Çevresel duyarlılığı arttırmadır.

Mason turizmin beşeri mekânlar üzerindeki olumlu etkilerini aşağıdaki gibi açıklamıştır (Mason, 2003: 55):

• Turizm; mekânların, korunmasına destek olur.

• Turizm, milli parkların ve vahşi yaşamın korunmasına katkıda bulunur.

• Turizm, kültürel mirasın ve önemli yapıların korunmasına yardımcı olur. Örneğin, UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alınan yerler korunarak bu eserlerin gelecek kuşaklara aktarılması sağlanır.

• Turizmde para akışı mevcuttur. Turistler tarafından belirli bir ücret karşılığı ziyaret edilen müzeler, ören yerleri ve parkların temizlik ve bakım onarımı elde edilen gelir yardımıyla yapılmaktadır.

Turizmin çevre üzerindeki olumsuz etkileri mekânlara da yansır. Çünkü mekânlar çevrenin bir parçasıdır. Turizmin olumsuz etkilerinin ortaya çıkmasının nedenleri arasında; turistik yoğunlaşma, turistik faaliyetler ve planlama sorunları önemli rol oynamaktadır (Demir ve Çevirgen, 2006: 136-137):

Turistik Yoğunlaşma: Turistik yoğunlaşma, turizm talebinin belli bir dönemde, mevsimde ya da belli yörelerde yoğunlaşmasını ifade eder. Belli alanlarda veya belli dönemlerde artan turizm hareketleri, mekânlar üzerinde yoğun bir baskıya neden olmaktadır. Bununla birlikte, artan turist sayıları fiziksel mekânlar üzerinde tahribatı artırmaktadır.

Turistik Faaliyetler: Kaynakların nasıl kullanıldığı ve çeşitli turizm aktivitelerinin gerçekleşme durumları mekânlar üzerinde olumsuz etkilere sebep olmaktadır. Turizmin gelişmesinde çevre politikalarını göz önünde bulunduran uygulamalara rağmen, turizmin geliştiği bölgelerde yapılan aşırı tüketim, turistlerin yoğunluğu, ulaşım araçlarının olumsuz etkileri gibi nedenlerle çevre tahribatı devam etmektedir. Bu durum yerel toplum, turistler ve turizm endüstrisi açısından beklenen faydaları azaltmaktadır. Kaynakların aşırı tüketimi yalnızca yerel çevreye zarar vermekle kalmayıp; aynı zamanda, uzun dönemde turizm endüstrisinin sürdürülebilirliğini tehlikeye sokar.

Planlama: Turizmin çevresel etkileri ile turizmle entegre olarak yapılacak yönetim ve planlama çalışmaları arasında doğrudan ilişki bulunmaktadır.

Turizmin çevre dolayısı ile mekânlar üzerindeki etkileri:

√ Su kirliliği

√ Hava kirliliği

√ Gürültü

√ Atık sorunu

√ Ekolojik bozulmalar

√ Çevresel tehlikeler

√ Arkeolojik ve tarihi yerlerin tahrip edilmesidir.

Mason, Godfrey ve Clarke da turizmin beşeri mekânlar üzerindeki olumsuz etkilerini sıralamışlardır. Bunlar (Mason, 2003: 55; Godfrey ve Clarke, 2003: 31):

• Ziyaretçilerin çeşitli faaliyetleri ve bırakmış oldukları atıkların verdiği zararlar,

• Atıkların ve çöplerin artarak mekânlara zarar vermesi,

• Yerel halk ve ziyaretçiler arasındaki sosyal etkileşimin bozulması,

• Aşırı kalabalık ve trafik sıkışıklığı ve

• Geleneksel mimariye uymayan çirkin binalar olarak sayılabilir.

Mason ise turizmin mekânlar üzerindeki etkilerini şöyle sınıflandırmaktadır (Mason, 2003: 100):

• Turizmin doğal ve beşeri mekânlara verdiği zararlar

• Turistler tarafından yerel halkın tahammül edemeyeceği şekilde zararların oluşması