TÜREV ARAÇLAR - Deneme Sınavı - 6

Pay senedi swapı, tarafların belirli bir zaman dönemi için bir pay senedi, portföy, endeks ya da faiz oranı tarafından belirlenen ödemeleri karşılıklı olarak değiştirdikleri bir anlaşmadır. Bir başka ifade ile bir pay senedi swapında, taraflardan en az biri bir pay senedinin fiyatı, bir pay senedi portföyü ya da bir hisse senedi endeksi tarafından belirlenmiş ödemeyi yapar. Burada diğer ödeme ise başka bir pay senedi, portföy, endeks ya da faiz oranı tarafından belirlenmektedir.

Mal swapı iki taraf arasında belirli bir miktar ve kalitedeki bir malın sabit ve değişken fiyatlarını belirli bir zaman sürecince değiştirmeye yönelik anlaşmadır.

İlk para swapı sözleşmesinin 1979 yılında Londra’da düzenlendiği
sanılmaktadır.

Swap işlemlerinin tarafları fon kullanıcılar ve aracılar olmak üzere iki grupta toplanabilir.

Fon kullanıcıları olarak işletmeler, bankalar, sigorta şirketleri,
devlet kurumları, uluslararası finans kuruluşları ve devletler sayılabilir. Aracılar ise
komisyon almak ya da kâr elde etmek için swap işlemine başvurur.
İşletmeler

Sentetik Pozisyonların Alınmasında Başlıca Sebepler
Maliyet Avantajı: Sentetik pozisyon ile elde edilen kâr ve zarar normal bir enstrüman ile elde edilen kâr ve zarar ile aynı olmasına rağmen maliyet açısından sentetik pozisyon daha avantajlı olabilir.
Likidite: Sentetik pozisyonlar değişik karakterdeki enstrümanların birleştirilerek kul- lanılması ile oluşturulur ve bazı durumlarda daha likittir. Aynı zamanda bir normal ens- trümanda olmayan değişik karakteristiklere (kullanım fiyatı, vade tarihi vb.) sahip olabi- leceklerinden tercih edilebilirler.
Korunma Amaçlı: Sentetik pozisyonlar korunma amaçlı olarak kullanılabilir.
Arbitraj Amaçlı: Sentetik pozisyonlar arbitraj fırsatlarından yararlanabilmek amacıyla da kullanılabilir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Varantların Özellikleri
• Opsiyon sözleşmelerinin menkul kıymetleştirilmiş hâlidir;
• Borsaya kote edilir ve pazar açılır.
• İkinci el piyasada işlem görür.
• Takası diğer menkul kıymetler gibi yapılır.
• Yapılandırılmış ürünler sınıfından bir finansal araçtır.
• İhraçcının sermaye temin etmek amacı ile ihraç edeceği bir ürün değildir.
• Tamamen ihraçcının şahsi sorumluluğu altındadır.
• Yatırımcıya ödediği prim karşılığında bir menkul kıymeti, bir menkul kıymet se-
petini ya da bir endeksi, vade sonunda veya vadeden önce, belirlenmiş olan bir
fiyat seviyesinden (ihraçcıdan) alma ya da (ihraçcıya) satma hakkı verir.
• Varantı satın alan yatırımcı yükümlülük değil, hak satın almış durumdadır.
• Varantlar Borsa İstanbul’da (BIST/Borsa) işlem görür.
• Varantların Borsa’ya kotasyonu ve işlem görmesine ilişkin usul ve esaslar ise
05.01.2010 tarihli ve 318 sayılı BIST Genelgesi ile düzenlenmiş ve kamuya duyu- rulmuştur. Doğru cevap C şıkkıdır.

Opsiyon ve Varantlar Arasındaki Benzerlikler
• Varantlar da opsiyonlar gibi yatırımcıya dayanak varlığı satın almadan dayanak varlık üzerinde meydana gelen fiyat hareketlerinden yararlanma imkânı verir.
• Varantlar, opsiyonlara benzer şekilde sahibine, belirli bir miktarda dayanak varlık
ya da göstergeyi, önceden tespit edilmiş bir fiyat üzerinden, vadeye kadar ya da
vade tarihinde alma veya satma hakkı veren finansal araçlardır.
• Varantlar ve opsiyonlar işleme konulana kadar dayanak varlık üzerinde kontrol
sağlamazlar. Her ikisi de bir hakkı ifade ederler. Doğru cevap D şıkkıdır.

Opsiyon ve Varantlar Arasındaki Farklar
• Opsiyonlar sözleşme, varantlar ise menkul kıymettir.
• Opsiyonlar vadeli işlem esasları ile işlem görürken varantlar spot (nakit) esasları ile
işlem görür.
• Opsiyonlar, özellikleri işlem gördüğü borsalar tarafından belirlenen standart kont-
ratlardır. Varantların özellikleri ise ihraçcı tarafından belirlenir ve opsiyonlara göre
daha esnektir (örneğin sabit vadeleri yoktur).
• Opsiyonlarda satış yapan taraf opsiyonun yazıcısı konumundadır. Varantlarda ise
her bir varantın tek bir ihraçcısı vardır. İhraçcı varantlarda kullanılacak olan hak-
kın tek muhatabı konumundadır.
• Opsiyonlarda teminat ve teminat tamamlama söz konusuyken varantlarda yoktur
zira ürünün tüm sorumluluğu ihraçcı kuruluştadır. O nedenle varant alım satı- mında yatırımcı açısından teminat gerektiren herhangi bir durum söz konusu değildir. Doğru cevap E şıkkıdır.

Bir ülke parasının bir başka ülke parası cinsinden fiyatı döviz kuru olarak adlandırılmaktadır. Döviz kurunun ekonomiyi ve günlük hayatımızı nasıl etkilediği iyi bilinmektedir. Örneğin, ABD doları yabancı paralar karşısında değer kaybettiğinde, ulusal para cinsinden yabancı mallar ve yurt dışı seyahatleri daha ucuz olurken, ABD doları değer kazandığında, ulusal para cinsinden yabancı mallar ve yurt dışı seyahatleri daha pahalı olmaktadır. Bir dolar 10 TL iken 100 dolarlık bir gitarın fiyatı 1000 TL iken, dolar değer kazanıp, 1 dolar 12 TL olunca aynı gitar 1200 TL olmaktadır.

TL’nin değer kaybetmesi Amerika’da Türk mallarının fiyatını düşürürken, Türkiye’de Amerikan mallarının fiyatını yükseltir.

Bir paranın değerinin yükselmesi, o paranın dolar karşılığının artması; değerinin düşmesi ise o paranın dolar karşılığının azalması (bir başka ifade ile değer kaybetmesi) olarak tanımlanır.

Göreli Satın Alma Gücü Paritesi Bu yaklaşıma göre döviz kurları arasındaki değişme iki ülkenin enflasyon oranlarındaki farka göre belirlenmektedir. Kurlar ülkelerin enflasyon oranlarındaki farkı yansıtacak şekilde değişirler. Bu yaklaşıma göre enflasyon oranları sıfır olan iki ülkenin para birimleri arasındaki kur değişmeyecektir. Örneğin, A ülkesindeki enflasyon oranı % 50, B ülkesindeki enflasyon oranı % 10 olarak gerçekleşmişse iki ülkedeki malların A ve B ülkeleri para birimleri cinsinden fiyatlarının eşitlenebilmesi için A ülkesinin para biriminin B ülkesi para birimi karşısında % 40 değer kaybetmesi gerekir. Burada açıktır ki iki ülke arasındaki enflasyon farkı arttıkça, enflasyonu daha fazla olan ülkenin parası diğer ülke parası karşısında değer kaybedecektir.

Uzun dönemde, bir ülkenin fiyat düzeyindeki yükselme (yabancı ülkelerdeki fiyat düzeyine kıyasla) o ülkenin para biriminin değer kaybetmesine yol açarken, bir ülkenin göreli fiyat düzeyindeki düşme ise o ülkenin para biriminin değer kazanmasını sağlayacaktır.

Ticaret engellerindeki artış, bir ülkenin para biriminin değerinin uzun dönemde yükselmesine neden olur.

Serbest ticaret üzerindeki tarife ve kota engelleri döviz kurlarını etkilemektedir. Örneğin Amerika’nın Japon çeliği üzerindeki tarifesini artırdığı ya da daha düşük kota koyduğu bir durumda, (ticaret engellerinde artış var) Amerikan çeliğine olan talep artacak ve dolar değer kazanacaktır.

Bir ülke ihracatına olan talebin artması uzun vadede o ülkenin para biriminin değerlenmesine neden olurken, bir ülke ithalatına olan talebin artması uzun vadede o ülke para biriminin değer kaybetmesine neden olacaktır.

Uzun dönemde, bir ülkenin verimliliği diğer ülkelere kıyasla arttıkça, o ülkenin para birimi değer kazanacaktır.

Döviz vadeli işlem sözleşmesinin makul değerini hesaplayabilmek için şu verilere ihtiyaç vardır:

Likidite primi teorisine göre uzun vadeli bir tahvilin faiz oranı, bu tahvilin vade süresi içerisinde gerçekleşmesi beklenen kısa vadeli faiz oranlarının ortalamasına bir likidite priminin (aynı zamanda vade primi olarak da adlandırılır) ilave edilmesi ile bulunacak değere eşit olacaktır. Bu teoriye göre, Kısa vadeli tahviller daha az faiz oranı riski taşıdıkları için, yatırımcılar bu tür tahvilleri tercih etme eğiliminde olabilir. Bu nedenle yatırımcıların uzun vadeli tahvilleri tercih etmeleri için pozitif bir likidite priminin ödenmesi gerekir.

Genel konjonktürün durgunluk ve düşme gösterdiği dönemlerde pay senedi fiyatları da düşer. Pek çok kimse böyle zamanlarda paniğe kapılıp elindeki pay senetlerini paraya çevirmek ister. Genel konjonktür, iç ve dış ekonomik ve politik olay ve faktörlerden etkilenir. Bir hükûmet buhranı, Orta Doğu ve Kıbrıs olayları gibi krizler, enflasyonun hızlanması ya da enflasyona karşı sert parasal tedbirler, işsizlik oranının artması, özelleştirme gibi durumlar genel konjonktür üzerine olumsuz etki yapmakla birlikte konjonktür bir süre sonra normal piyasa şartlarına geri döner.

Para arzı da pay senedi piyasalarını etkileyen önemli unsurlardan biridir. Para arzı artırıldığında fiyatlar ve işlem hacmi yükselir. Para arzının azalması ise fiyatları ve işlem hacmini düşürür.

Alternatif piyasaların durgunluğa girmesi ise yatırımcıların pay senedi piyasasına yönelmesine sebep olacağı için pay senedi fiyatları yükselecektir.

Endeks vadeli işlem sözleşmelerinin fiyatlarının (makul değerinin) nasıl hesaplanabileceğini gösteren basit formülle hesaplama yapıldıktan sonra, piyasada gerçekleşen fiyatlar bu şekilde bulunan fiyatlardan farklı olursa, arbitraj kazancı elde etme olanağı mevcut olur.

Emtialar reel varlıklardır ve yatırım malları olmaktan önce tüketim amaçlı kullanılmaktadır. Bu piyasalarda arz sınırlıdır çünkü belirli bir dönemde, emtiaların elde edilebilme durumları sınırlıdır. Örneğin, hububatlar gibi yenilenebilir emtialar hemen hemen kısıt olmaksızın üretilebilirler. Emtia piyasalarının diğer önemli özelliği heterojenliği yüksek bir varlık sınıfında olmasıdır. Emtiaların kalitesi standart değildir, her emtia kendine has bazı spesifik özelliklere sahiptir. Depolanabilirlik ve elde edilebilirlik (yenilenebilirlik) emtiaların diğer önemli özelliklerindendir.

Borsa İstanbul’da işlem gören döviz vadeli işlem sözleşmeleri sırasıyla TL-Dolar Vadeli İşlem Sözleşmesi, TL-Euro Vadeli İşlem Sözleşmesi, EUR/USD Çapraz Kuru Vadeli İşlem Sözleşmesi, Rus Rublesi/Türk Lirası Vadeli İşlem Sözleşmesi, Offshore Çin Yuanı/Türk Lirası Vadeli İşlem Sözleşmesi, İngiliz Sterlini/Amerikan (ABD) Doları Çapraz Kuru Vadeli İşlem Sözleşmesidir. Dayanak varlıklar ise sırasıyla; Türk Lirası/ABD Doları kuru (Sözleşme Büyüklüğü: 1.000 ABD Doları), Türk Lirası/Euro kuru (Sözleşme Büyüklüğü: 1.000 Euro), Euro/Amerikan (ABD) Doları (EUR/USD) çapraz kurudur (Sözleşme Büyüklüğü: 1.000 Euro), Rus Rublesi/Türk Lirası kuru(Sözleşme Büyüklüğü: 100.000 Rus Rublesi), Offshore Çin Yuanı/Türk Lirası kuru(Sözleşme Büyüklüğü: 10.000 Offshore Çin Yuanı), İngiliz Sterlini/Amerikan (ABD) Doları çapraz kuru (Sözleşme Büyüklüğü: 1.000 İngiliz Sterlini).

Borsa İstanbul’da Piyasa yapıcıları, sorumlu oldukları her sözleşme için Yönetim Kurulu’nca belirlenen yetki ve esaslar çerçevesinde, alış ve satış emirleri veren ve bu emirler doğrultusunda işlem gerçekleştirip piyasaya likidite sağlayan kurumlardır.