TÜKETİM SOSYOLOJİSİ

Sadece IV

Kentsel yapılı çevre

"just in time/tam zamanında" teslimat sistemi

Mekânsal ve zamansal kaydırma

Tüketim araçları

I ve IV

Alışveriş merkezleri

Tema parklar

Disneyland

Postmodern müze kültürü

Her üretim biçiminin kendi mekânını ürettiğini ileri süren Lefebvre’e (1991: 31) göre kapitalist üretim biçimi, farklı tarihsel dönemlerde ve toplumlarda, kendi üretim ve yeniden üretim ilişkilerinin mekânlarını üretmektedir.

Kitle üretim sistemi olarak ürünün standartlaşması ve kitle tüketimiyle birlikte bütünsel bir yaşam tarzını ifade eden Fordist birikim rejimi, II. Dünya Savaşı sonrasında uzun bir canlılık döneminin temelini oluşturmuştur. 1970’lerin ilk yıllarında görülmeye başlayan Fordizm’in aşırı birikim krizi, üretim sürecinin yeniden yapılanmasıyla Post-Fordist esnek birikim rejimine geçerek çözülmüştür. Başka bir deyişle, Fordist üretim rejimi aşırı birikim sorununu esas olarak “mekânsal ve zamansal kaydırma” yoluyla çözmüştür (Harvey, 1997: 211). 

Harvey (1997), Marx’ın ‘mekânın zaman tarafından yok edilmesi’ tezine dayanarak kapitalizmin dönemsel krizlerinin nasıl üstesinden geldiğini çözümler ve aynı zamanda mekânsal olarak yeniden örgütlenerek yeni bir birikim döneminin temellerini nasıl kurduğunu Fordist üretimden Post-fordist esnek birikime geçiş süreciyle açıklar.

Esnek birikim rejiminin tüketim eğilimleri, mal ve hizmet tüketilen mekânların da belirgin biçimde değişim geçirmesine yol açmıştır. George Ritzer, Büyüsü Bozulmuş Dünyayı Büyülemek (2005) adlı kitabında gerçekleşen bu değişimin hem tüketimin niteliğinde hem de toplumsal yaşam üzerinde nasıl derin etkiler yarattığını ele almaktadır. Mega alışveriş merkezleri, eğlence parkları, lüks oteller, temalı restoranlar gibi bir arada bulunabilen yeni ortamları betimlemek için tüketim araçları kavramını kullanır: “Bu ortamlar, araçlar olarak çok geniş bir yelpazede yer alan mal ve hizmetleri tüketmemize olanak sağlar” ve bunun da ötesinde “bizi tüketime yöneltmek, hatta zorlamak üzere yapılandırılmışlardır.” Diğer önemli bir kavramı ise tüketim katedralleridir ve “bu yeni ortamların yarı dinsel, ‘büyülü’ niteliklerine işaret eder”.

Kentlerin mekânsal olarak yeniden yapılanmasının, kent kültürü nosyon ve anlayışlarını etkilediğini vurgulayan Featherstone’a (1996: 165-166) göre, modern öncesi ve modern kent kültürü nosyonları, yerlerini postmodern kente bırakmaktadır. Modern öncesi kentler, mekân duygusu yaratan ve kolektif kimlik sağlayan ünlü binaları ve dönüm noktalarını barındırmakta, bu anlamda “gelenek, tarih ve sanat içinde” yaşayan kentler olarak nitelenmektedir. Modern kentler ise, ‘kültürden arındırılmış’ mekânsal biçimi katı bir planın ve yüksek modernist mimarinin egemenliği altında olan, modernist işlevsel-iktisadi kent anlayışının görüldüğü yerleşimler olarak tanımlanmaktadır. Bu kent nosyonlarına karşın postmodern kent, “çok daha fazla imajdır ve kültürel özbilince sahiptir; hem kültürel tüketim hem de genel tüketim merkezidir.”

Featherstone’a (1996: 159) göre kentler, farklı düzeylerde ayırt edici kültür ürünleri, yapıntılar, binalar üretmişler ve bu anlamda daima kültürlere sahip olmuşlardır. Mekânın örgütlenmesi ve binaların düzenlenişi, kültürel kodların açık bir görünümüdür. Kentler, modernlik sonrası mekânsal değişim sürecinde, daha iktisadi ve işlevsel bir yapıdan, daha kültürel ve estetik bir yapıya doğru kaymaktadır. Bu dönemde kentlerin imaj oluşturması için zengin kaynaklar olan kültürel unsurların, belirli temalar (1996: 161-162) etrafında tasarlandığı görülür:

John Urry, Mekânları Tüketmek (1995) adlı kitabında, yerlerin tüketimle olan ilişkisinin dört farklı biçimde (1999: 11) gerçekleştiğini ifade etmektedir:

Bugünkü anlamıyla alışveriş merkezlerinin ilk planlandığı tarihler, 20. yüzyılın başlarına uzanmaktadır. İlk kez, 1916 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) Chicago kentinin bir banliyösünde inşa edilen alışveriş merkezinin ardından bir diğeri, 1924 yılında Kansas City’nin kent merkezinin uzağında kurulmuştur. İlk modern, tamamen kapalı alışveriş merkezi ise 1956 yılında Minnesota’da açılan Southdale Center olmuştur. Alışveriş merkezinin kapalı hâle gelmesi, bu yapıya yatay bir boyut vermiş ve onu daha seyirlik hale getirmiştir. Ayrıca, kapalı alışveriş merkezlerinin yapılması daha düşük maliyetli olduğu için sonrakiler de bu modelde kurulmuştur.

Miras endüstrisi, tarihin ve kültürel biçimlerin ticarileşmesi/metalaşması anlamına gelmektedir. Robert Hewison (1987), tarihin ve kültürel biçimlerin ticarileşmesini/ metalaşmasını miras endüstrisi olarak ifade etmektedir. Britanya’da geçmişin, metaya dönüştürülme sürecini araştıran Hewison’a (1987) göre, 1972 yılından itibaren İngiltere’de miras endüstrisi, aniden büyük bir ticaret konusu hâline gelmiştir: “Müzeler, kır evleri, geçmiş görünümleri yansıtan yeniden inşa edilmiş ya da rehabilite edilmiş kentsel peyzajlar, geçmişte var olmuş alt yapının taklit edilmesiyle üretilen kopyalar, İngiltere’de peyzajın devasa bir dönüşümünün öylesine ayrılmaz bir parçası hâline gelmiştir ki sürecin ulaştığı noktada İngiltere’nin ana endüstri dalı olarak mal imalatından miras imalatına geçtiği söylenebilir.” (Harvey, 1997: 106). Tarihi, kültürel ve doğal miras açısından yerlerin ayırt edici imajlarının oluşturulması, sadece yer tüketimi ile mal ve hizmet tüketiminin ilişkisini göstermekle kalmaz, insanların farklı yerleri görmeye yönelik artan talebini de karşılar. Başka bir deyişle yenilenen, canlandırılan veya düzenlenen miras yerleri aynı zamanda görsel tüketim alanları hâline gelir.

‘Müze’ teriminin köklerinin, çok önceleri hüküm sürmüş bir yüksek sanat ve auratik kültür dönemine dayandığını belirten Urry (2009: 207), “postmodern müze” olarak adlandırdığı gelişme sonucunda, geleneksel müze anlayışındaki aura hissiyatının ve dolayısıyla saygınlığın önemli ölçüde sarsıldığını ifade eder: “Postmodern müze farklı temsil ve anlamlandırma tarzlarını içermektedir. Müzede ‘gördüğümüz’ şey dönüşümden geçmiştir.” Bu anlamda Urry (2009: 207-209) müzelerde nesnelere bakışımızın üç yönden değişikliğe uğradığını ileri sürer: 

“Müzeler, tarihin ‘temsilleriyle’ ilgilidir”, fakat insanlar artık uzak tarihsel dönemlerden kalma, büyük sanat eserlerini görmekle ilgilenmemekte, giderek sıradan olanın temsillerini ilginç bulmaktadır. Mütevazi evler, günlük çalışma biçimleri, sıradan insanların yaptıkları işler ve yaşadığı ortamlara duyulan ilginin artması, postmodern müze kültürünün bir parçası hâline gelmiştir. 

Bu işler ve yaşam koşulları gerçekçi bir ortam içinde yeniden kurularak ziyaretçilere deneyimleme fırsatı da sunulmaktadır.

Çevre, yapılı ya da yapılı olmayan fiziksel ortam ve onun kültürel mal edinme biçimlerini kapsar. Peyzaj ise doğal görünüm anlamına gelir.  Çevrenin görsel tüketimi, fiziksel çevrenin, sadece üretim için değil, estetik mal edinilme amacıyla süslenmiş bir peyzaj olarak kurulmasıdır. Çevre, yapılı olsun olmasın tek başına fiziksel ortam ve onun kültürel mal edinilme biçimlerini kapsar. Bununla ilgili olarak geliştirilen Batılı ‘peyzaj’ kavramı, doğal karasal manzara yerine kullanılan bir terim olarak doğal görünüm anlamına gelir. Bu bağlamda görsel tüketim, peyzajın yaratılma sürecini kapsamaktadır.  Bugün doğal mekânların kaybolduğunu, doğanın simgeler, imajlar ve söylemler tarafından yok edildiğini ifade eden Lefebvre’e göre doğa, sermaye için yalnızca bir kaynak olarak görülmekte ve maddi bir kurguya dönüştürülmektedir.  Doğal çevreye odaklanan turizm, insanların kent yaşamının sorunlarından kaynaklanan doğaya kaçma isteği, doğanın huzurlu ve sakin bir ortam olarak tanımlanması ve doğayı deneyimlemenin teşvik edilmesine dayalı olarak gelişmiştir. Bu anlamda milli parklar ve koruma altına alınmış alanları ziyaret edenlerin sayısının artmasıyla, doğa temelli turizmin oranı, dünyada genel turizm içinde artış göstermektedir.