TÜKETİM SOSYOLOJİSİ

Liberal piyasanın işleyişini hem kuramlaştıran hem onun övgüsünü yapan Adam Smith (1723-1790), Ulusların Zenginliği (1776) adlı ünlü kitabında, tüketim kavramına doğrudan değinmemekle birlikte, liberal bir piyasada gereksinimlerin çeşitlenmesinin altını çizer.

Owen’ın küçük ölçekte gerçekleştirdiği bilim ve üretim etrafında örgütlenen toplum modelini, Fransız iş insanı ve düşünür Charles Fourier, daha ayrıntılı bir ideale taşımıştır. Fourier’nin Phalanstère (Falanster) adını verdiği bu toplum örgütlenmesi, tarımla uğraşan 400 kadar aileden oluşan, alt-topluluklara ayrılıp ortak yaşam alanlarında yaşayan, birlikte üretip hakça paylaşan bir düzen öngörür. Bu utopyasını Fourier gerçeğe dönüştürmek için yıllarca maddi destek aramış ancak bulamamıştır.

Bireyin, yaşamını idame ettirebilmek için edinmek zorunda olduğu (beslenme, giyinme, barınma başta olmak üzere) metâlara satın alma yoluyla erişmesi bireysel tüketim olarak tanımlanmıştır. Bu gereksinimlerin karşılanması, emekçinin sömürülmek için piyasada hazır bulunmasını sağlar. Bununla birlikte bireysel tüketim, yalnızca ve tamamen emekçinin tasarrufunda olan bir gider değildir. Bireysel tüketim, piyasadaki talep anlamına geldiği için, sermayeden artı-değer üretilmesine esas teşkil eder.

Luxemburg’a göre, kapitalist üretim sonucunda toplum, üretim araçları ve tüketim malları açısından daha zengin hâle gelir. Ancak bu tümel bir zenginliktir; üyelerine eşit bir şekilde dağılmaz. Kapitalist anlamda artı-değer üretilmesi, bir yandan sermayenin kendini yeniden üretmesi için gereken üretim araçlarına yatırım yapılırken, diğer yandan tüketim mallarının piyasaya sürülmesi demektir.

B:Robert Owen (sayfa 5)

C: Karl Marx (sayfa 6)

D: Charles Fourier (sayfa 5)

E: Adam Smith (sayfa 4)

Tüketim kavramını başlı başına bir sosyolojik olgu olarak çözümleyen ilk düşünürün Thorstein Veblen (1857-1929) olduğunu iddia etmek yanlış olmayacaktır. Veblen’den önceki düşünürlerde, sosyoloji kuramlarında tüketim yer almış olsa da, ya dolaylı ya başka kavramlara içkin olarak ele alınmıştır. Oysa Veblen, tüketimi, kendi tarihselliği ve özgüllüğü olan bir olgu olarak kavramsallaştırmıştır. Veblen’in tüketime yaklaşımını özgün kılan boyut, onu yeni bir sınıfın başlıca davranış biçimi olarak ele almış olmasıdır.

Tarihsel bir çözümlemeyle, Calvinist anlayışın kapitalizmi desteklediğini ileri sürmesi. Max Weber (sayfa 9).

Toplumsal olguları anlamak için kapitalizmin bir ideal-tipini inşa etmesi. Max Weber (sayfa 9).

Modern hayata dair gözlemlerini büyük çoğunlukla sosyal psikolojik düzeyde gerçekleştirmesi. Georg Simmel (sayfa 8).

Marx’ın değer kavramını yeniden ele alarak, temelden bir eleştiri getirmesi. Jean Baudrillard (sayfa 13).

Baudrillard’a göre, Marx’ın tanımladığı iki değer tipinin yanı sıra bir üçüncü değeri kuramlaştırmak gerekir. Marx, kapitalizmin kullanım değerini değişim değerine dönüştürme eğiliminde olduğunun altını çizmiştir. Baudrillard ise kapitalizmin güncel koşullarında ve söylemin içeriğe baskın geldiği bu temsiller ekonomisi içinde, artık değişimin yalnızca kâr güdüsüyle yapılmadığını, nesnelerin ediniminde gösterge- değerin değişim değerinden daha fazla önem arz ettiğini, değişimin simgesel bir nitelik kazandığını iddia eder. Kullanım değeri – değişim değeri ilişkisi üretim sürecini oluştururken, değişim değeri – kullanım değeri ilişkisin de, klasik anlamda (gereksinim giderme) tüketim eyleminin doğduğunu belirtir. Ancak akışkan kapitalizm, artık simgeler üzerinden kâr etmektedir. Dolayısıyla değişim değeri – gösterge-değer ilişkisi, eskisinden farklı yeni bir tüketim kavramı ortaya çıkarır; bu, simgesel değişimdir.

Bourdieu, kültürün bir iktidar aracı olması olgusunu, Marx’ın sermaye kavramını yeniden yorumlayarak kuramlaştırır. Bourdieu’ye göre, 20. yüzyılın akışkan kapitalizmi içinde, sömürü çok karmaşıklaşmıştır. Bu nedenle hükmetme yalnızca ekonomik anlamda sermaye sahibi olmakla açıklanamaz.

Tüketimi gündelik hayat içinde kavramsallaştıran bir başka düşünür Zygmunt Bauman’dır (1925-2017). Bauman, sanayi-sonrası kapitalizmin toplumsal koşullarını, hiçbir değerin ve yapının sabit olmadığı genel bir sıvı hal olarak tanımlar. Sıvı modernliğin en temel bileşenlerinden biri de tüketim olgusudur.

Tüketim, toplumsalı yapmanın bir yöntemi hâline gelmektedir - Victor Scardigli (sayfa 18).

Tüketim, salt işlevsel olarak görüldüğü için gereksinimle özdeştir – Adam Smith (sayfa 4).

Tüketim ideolojisi, kendini özgürlük görüntüsü altında dayatmaktadır - Jean Baudrillard (sayfa 13).

Tüketim, bireyin belli yapılar içinde, ayrımlaşma düzeninde konumlanmasını sağladığı için politik bir olgudur. - Pierre Bourdieu (sayfa 16).

1980’lerden itibaren kentin işlevsizleşmiş ve tehlikeli hâle gelmiş merkezi bölgeleri, bir kentsel dönüşüm süreci içinde, eski mimari dokuları büyük ölçüde korunarak, küresel markaların yerleştiği, kültürel etkinliklerin ağırlık kazandığı, ayrıca eğlence mekânlarının yaygınlaştığı bir alan kimliğini kazanmıştır. Bu bölgelere orta ya da orta-üst sınıf olarak nitelenebilecek, bir bohem hayat deneyimi yaşamak isteyen genç beyaz yakalı, sanatçı ya da girişimciler yerleşmişlerdir. Bu yeni yerleşikler ve onların sağladığı cazibeyle bu bölgelere eğlence ve kültür amacıyla gelen ziyaretçiler (diğer kentliler, turistler), Zukin’e göre, burada geçmişin bir taklidi olan ancak ticari bir şekilde yeniden örgütlenen mekânları tüketmektedirler. Zukin, bu yeni kent deneyimine otantikliği tüketmek adını verir.

Weber’le aynı sosyoloji ortamını paylaşmasına karşın, Sombart, kapitalizmin doğuşunu tam tersi bir sav üzerinden açıklar. Weber’in püriten değerlerden hedonizme (hazcılık) doğru olarak tarif ettiği kapitalizmin kültürel evrimi şemasını, yine tarihsel örneklerle reddeder. Sombart’a göre, kapitalizmin doğuşunda peşinen lüks harcamaları şeklinde tezahür eden tüketim olgusu vardır.

Milletlerin Zenginliği adlı eser A. Smith'e aittir.

Ütopyalar, gerçekleşmesi imkânsız olarak tasavvur edilen toplum tasarılarıdır. Bu kavram, ilk olarak Thomas More’un 1516 yılında yazdığı kitabında kullanılmıştır.

Finans kapitalizmi, kapitalizmin 20. yüzyılın sonlarından bu yana küresel piyasada baskın hale gelen, üretim süreçlerinin finansal sistemde para kârı birikimine tâbi kılındığı formudur.

Moda, farklılaşma arzusuyla standartların yönlendirdiği bir dünyada farksızlaşma durumunu bir araya getirir (Simmel, 1989: 168-169). Aynı şekilde sınıf, statü, mevki, vb. özellikleri vurgulayıp ayrımlaşmayı simgesel olarak gösterme arzusuyla taklit etme eğilimini buluşturur (Simmel, 1992: 693).

Weber, Calvinci anlayışın, bir yandan ticaretin sonucu olan kazancı biriktirmeyi, diğer yandan dünya nimetlerinden kaçınmayı katı bir ahlâk kuralı olarak benimsemeyi gerektirdiğini, bunun da, kârın birikerek sermayeyi sürekli büyütmesine dayalı olan kapitalizmi desteklediğini ileri sürer.

Doğru cevap Max Weber'dir.

Doğru cevap Werner Sombart'tır.

Kültür endüstrisi kavramı Adorno'ya aittir.

Doğru cevap D şıkkıdır.

Tüketim ve mekân ilişkisi üzerine düşünen önemli bir başka isim de, George Ritzer’dir. Ritzer’e göre, tüketimin katedralleri olarak isimlendirdiği mega alış veriş merkezleri ve büyük mağazaların yanı sıra, casino’lar, eğlence parkları, üniversite, hastane ve müze gibi mekânlar insanları tüketime teşvik edecek mekânsal düzenlemeler ile yeni tüketim aracıları haline getirilmiştir.