TÜKETİM SOSYOLOJİSİ

Tüketmek, modern-öncesi toplumlarda, gereksinimlerle sınırlıydı. Gereksinimler ise büyük bir çeşitlilik arz etmeyen, çoğunlukla asgari fizyolojik ve toplumsal olanlardı. Bu nedenle, modern-öncesi dönem ve toplumlarda tüketim başlı başına bir olgu olarak düşünülmemiştir. Tüketimin kuramsal bir konu hâline gelmesi kapitalizmin sanayi aşamasına geçmeye başlamasıyla olmuştur. Kısaca sanayi devrimi ile birlikte gereksinim çeşitliliklerinde azalış değil bir artış olmuştur.

1723-1790 yılları arasında yaşamış, liberal piyasanın işleyişini hem kuramlaştıran hem onun övgüsünü yapan, Ulusların Zenginliği (1776) adlı kitabı yazan iktisat kuramcısı Adam Smith'tir.

Sanayi temelinde örgütlenmenin, hakça bölüşüm ve mülkiyeti yönetme becerisi sağlayacağı; üretmenin, insanı özgürleştireceği ve sanayi ekseninde üretimin,
geleceğin mutlu toplumunun temeli olduğunu savunan ütopik sosyalist Saint-Simon'dır.

Marx’a göre iki tür tüketim vardır: Üretken tüketim ve bireysel tüketim.

Kırsal yaşama egemen olan ruh hali ve değerleri incelememiştir. TBunun yerine, modern hayatın çok farklı boyutlarına dair gözlem ve çözümlemeler yapmıştır.  Karmaşık büyük kent ya da metropol hayatına egemen olan ruh hâli ve değerleri incelemiştir.

Simmel'e göre moda üzerinden dinamikleşen tüketim üst sınıfların özgün ve biricik olma isteğiyle harekete geçmesi; alt sınıfların üst sınıfları taklit etmesi nedeniyle üst sınıfların mevcut modayı terk edip yeni özgünlükler araması döngüsü olarak devam eder. Simmel'e göre bu döngü ayrımlaşma simgesi-arzu nesnesi-taklit-yeniden ayrımlaşma simgesi şeklindedir.

Weber, toplumu bireye dışsal bir gerçeklik olarak kavramsallaştırmaz.

Weber’e göre, "rasyonelleşme, daima irrasyonel olanı da barındırır; maddi rasyonelleşme kavramıyla bu unsurlar ekonomik olana dâhil olur". Weber'in bu cümlesinde irrasyonel olan olarak tanımladıkları kültürel, etnik ve dinsel unsurlardır.

Weber'e göre kapitalizm, protestan mezhebinin ahlak anlayışı içinde gelişmiştir.

Sombart'a göre, kapitalizmin doğuşunda peşinen lüks harcamaları şeklinde ortaya çıkan tüketim olgusu vardır;  kapitalizm yalnızca zenginlik yaratmak ve biriktirmek değil, aynı zamanda bu artı-değeri estetik bir fazlalığa dönüştürme eğilimini içerir.

Tüketim, bu çok boyutlu anlam ve işlevine ancak göreli bir bolluğun mevcut olabildiği toplumsal ortamda kavuşmuştur. O nedenle tüketim üzerine yapılan araştırmalar, onunla ilişkide olan kimlik, anlam, simge, etkileşim, hayat tarzı vb. kavramlar ancak kitle üretimi ve standartlaşmanın hâkim hâle geldiği sanayi kapitalizmi aşamasında belirginleşmiştir. 

Kapitalizmin tam anlamıyla belirleyici bir ekonomik etkinlik hâline gelmesi, önemli ölçüde 17. ve 18. yüzyıllarda gerçekleşmiştir. Bu dönemde, yeni iktisadın kuramcıları da kavramsal tartışmaları derinleştiren eserler ortaya koymuşlardır. Liberal piyasanın işleyişini hem kuramlaştıran hem onun övgüsünü yapan Adam Smith (1723-1790), Ulusların Zenginliği (1776) adlı ünlü kitabında, tüketim kavramına doğrudan değinmemekle birlikte, liberal bir piyasada gereksinimlerin çeşitlenmesinin altını çizer. 4

Batı Avrupa’da kapitalizmin hâkim hale gelmesi süreci, aynı zamanda bazı düşünürlerin toplumsal buhran tanımı altında, kapsamlı bir toplumsal belirsizlik ve çatışma hâlinin varlığını vurgulamalarına neden olmuştur.

Ütopyalar, gerçekleşmesi imkânsız olarak tasavvur edilen toplum tasarılarıdır. Bu kavram, ilk olarak Thomas More’un 1516 yılında yazdığı kitabında kullanılmıştır. 

Marx’ın kapitalist üretim ilişkilerini açıklarken başvurduğu ve temel belirleyici kabul ettiği kavram sermayedir.

Finans kapitalizmi, kapitalizmin 20. yüzyılın sonlarından bu yana küresel piyasada baskın hale gelen, üretim süreçlerinin finansal sistemde para kârı birikimine tâbi kılındığı formudur. 

Modernlik, bir çeşit eğilim olarak tarif edilebilir. Rasyonellik (standartlaşma), sekülerlik ve dünyevilik (yeryüzünden haz alma isteği), modernlik eğiliminde sorgulanacak üç semptom olarak ortaya çıkar. 

Moda üzerinden dinamikleşen tüketim, üst sınıfların kendilerini ayırma arzularıyla harekete geçer; alt sınıfların onları taklit etmeye yönelmesiyle ayrımlaşma simgesi-arzu nesnesi-taklit-yeniden ayrımlaşma simgesi (alt sınıfların taklit etmesi nedeniyle mevcut modayı terk edip yeni özgünlükler arama) döngüsünü besler (Godart, 2010: 18). 

Sombart’a göre, kapitalizmin doğuşunda peşinen lüks harcamaları şeklinde tezahür eden tüketim olgusu vardır. 

Veblen’in leisure class olarak kavramsallaşırdığı sınıf, Türkçe literatürde yaygın bir bi-çimde aylak sınıf olarak benimsenmiş olsa da, kavramın Türkçe karşılığı dinlence sınıfı olmalıdır.