Tüketim, Beden ve Moda

Gündelik hayatın dilinde, güncel olana, yeni olana ve çoğunluk tarafından kabul edilene gön­dermede bulunmak için kullanılan kavrama moda denir. 

Toplumsal olgulara sosyolojik bir perspektiften yaklaşmak (Mills, 2016); on(ları)u, bulunduğu top­lumsal bağlam içerisinde ve diğer toplumsal olgularla olan ilişkileri çerçevesinde değerlendirmeyi gerektir­mektedir. Bu noktadan hareket edildiğinde, toplumsal bir olgu olarak modanın da kendisinin dışındaki di­ğer toplumsal olgularla çok yönlü bir ilişkisinin bulunduğu, onları etkilediği ve onlardan etkilendiği ifade edilebilir. Bu bağlamda moda, ekonomi, toplumsal cinsiyet, gençlik alt-kültürleri, müzik, ırk, etnik kimlik gibi pek çok alanla ilişkisi açısından değerlendirilebilir.

Moda; salt tepeden ve endüstriyel bir biçimde yönlendirilen bir olgu olmanın ötesinde, bireylerin kullandıkları eşyayla kurdukları ilişkinin ve onun üzerinden inşa ettikleri sembolik anlamları da içeren büyük bir anlatım repertuvarına işaret etmek­tedir. 

Piercing, başlıca kulak, kaş, dudak, ya­nak, burun ve göbek deliği bölgelere uy­gulanan, bedenin delinmesini ve delinen alana paslanmaz titanyum malzemeden el edilen dekoratif malzemenin yerleşti­rilmesini içeren bir beden modifikasyonu türüdür.

Beden, toplumsal etkileşimlerin bir arayüzü ve temel aracı olarak düşünülebilir. Beden sosyolojisi, bedenin cisimleşme deneyimleri üzerine odaklanan sosyolojinin bir çalışma alanıdır. Bu bağlamda be­den, deneyimin birincil alanını teşkil etmekte; bi­reysel ve toplumsal anlamların cisimleştiği, görünür hale geldiği, tüm bu anlamların bireyler arasında takas edildiği bir kanal olma özelliği taşımaktadır. Bununla birlikte, birey ve toplum arasındaki ilişki­lerin sosyolojik okuması da beden üzerinden yapıla­bilmektedir.

Klasik sosyolojinin ilgisinin ekonomi, toplumsal iş bölümü, toplumsal eşitsizlik gibi konuların makro çözümlemelerine yöneldiği görülmektedir.Örneğin, Max Weber (2012) eylem tiplerini sosyolojik olarak açıklarken, eylemi bireyin içinde bulunduğu koşulların, zama­nın etkisine dayanarak ve bunların bireyde ortaya çıkardığı duygulanımlar çerçevesinde ele almış; aynı zamanda da bürokrasi içinde bedenin rasyonelleş­mesini konu edinmiştir (Shilling, 1993). Karl Marx’ın kapitalist üretim ilişkileri içerisinde yer alan işçi sınıfının, istihdam koşullarına ve yabancılaşmaya ilişkin makinelere tâbi kılınan bedenlerinin cisimleşme deneyimlerine yönelik in­celemesi; Emile Durkheim’ın kabile toplumları ve modern toplumların, kolektif toplumsal bir bilinç ve bağ oluşturmak için başvurdukları, duygusal ifa­delerin cisimleşmelerini içeren pratikler (törenler, ritüeller vb.) üzerine araştırmaları, beden sosyoloji­si için önemli bir kuramsal zemin teşkil etmektedir.

Bedene, bir araştırma konusu olarak önem ka­zandıran toplumsal değişimler, dönüşümler ve geli­şimlerin ilki, post-endüstriyel dönemle birlikte daha fazla yoğunluk kazanan tüketim kültürü ve tüketi­min yaşamlarımızın temel prensiplerin önemli biri hâline gelmiş olmasıdır. Tüketim kültürü içinde be­den, hem ticari ilginin odağı olmuş hem de farklı, özgün ve bireysel bir kimlik inşa etmenin temel ara­cı halini almıştır. Bedene sosyolojik olarak görünür­lük kazandıran diğer bir gelişme de teknolojik geliş­melerin bir sonucu olarak ortaya çıkan demografik dönüşümdür. Teknoloji ve tıp alanındaki gelişmelere bağlı olarak, beklenen yaşam süresi uzamış, bunun bir sonucu olarak nüfusun yaşlanması olgusu ortaya çıkmış ve dolayısıyla yaşlanan beden sosyolojik bir gerçeklik olarak gündeme yerleşmiştir (Turner, 1991; Shilling, 1993).

Televizyon, dergi, gazete, İnternet ve sosyal medya mecralarında yer verilen güzellik, yaşlanmanın ertelenmesi, formda kalmanın yolla­rı gibi konular, bedenin sosyolojik olarak önemine işaret etmektedir.

Bedene sosyolojik olarak görünür­lük kazandıran diğer bir gelişme de teknolojik geliş­melerin bir sonucu olarak ortaya çıkan demografik dönüşümdür. Teknoloji ve tıp alanındaki gelişmelere bağlı olarak, beklenen yaşam süresi uzamış, bunun bir sonucu olarak nüfusun yaşlanması olgusu ortaya çıkmış ve dolayısıyla yaşlanan beden sosyolojik bir gerçeklik olarak gündeme yerleşmiştir (Turner, 1991; Shilling, 1993). Ayrıca, mikro cerrahi ve es­tetik alanındaki gelişmelerin sonucu olarak; bedene yönelik estetik ve cinsiyet değiştirme operasyonları gibi müdahaleler de eklenebilir. 

Bedenin politik konumu, beden sosyolo­jisi için önemlidir çünkü beden sosyoloji­si; bedenin, arzuların kontrolü üzerinden düzenlenişini ve beden üzerindeki iktidar mücadelesi ile ilgilenmektedir. Burada, bireylerin bedeni (tekil bedenler) ve nü­fusların bedeni arasında yapılan kuramsal ayrım söz konusudur (Foucault, 1977).

Biyopolitika; tıbbi bilginin, uzman bilgisi­nin, devletin, toplumsal kurumların söy­lem ve pratikleri yoluyla işlemekte ve bu uygulamalar üzerinden, “uygun” ve “uy­gun olmayan”; “normal” ve “patolojik” vb. bedenlere yönelik ayrımlar inşa edilerek beden, gözetimin, denetimin ve disiplinin öznesine dönüştürülmektedir.

Tüketim, insanın kendi varlığını sürdürmesi ve en temel biyolojik ihtiyaçlarını karşılaması açısından her zaman önemli bir alandır. Ancak tüketimin, biyolojik zorunlulukların yönlendirdiği bir pratikten ziya­de, toplumsal ve bireysel kimliğe ve benliğe sıkıca eklemlenmesi ve toplumsal olanın anlamlandırılmasının temel kipi hâlini alması, sanayileşmeyi takip eden dönemden bu yana süregelen, görece yeni bir durumdur. 

Beden, tüketilenlerin görünür sahnesi olarak sosyolojik anlamların sembolik olarak kodlandığı bir zemini teşkil etmektedir. Benliğin sunulması, tercihler, beğeniler, zevkler, başkaldırışlar ve tüm bunların temelinde oluşan toplumsalın hiyerarşik düzenlenişi, büyük oranda bedenlerin tüketimle kurduğu ilişkinin bir yansıma­sıdır. Bireyler kendilerini, toplumsal alanda tüketimlerinin cisimleşmiş deneyimleri üzerinden var etmekte ve sunmaktadırlar. Moda özelinde ünitenin devamında yer alan tüm tartışmalar, temel olarak tüketim ve beden arasında kurulan ilişkinin farklı boyutlarına işaret eden sosyolojik bakış açılarına dayanmaktadır.

Blumer’e (1969) göre moda, kıyafet ve gö­rünüşle ilgili olduğu gibi, düşünce sistemleriyle ve bilimle de yakından ilgilidir. Başka bir ifadeyle, bir dönemde hâkim ve yaygın olan bir düşünce siste­mi, siyasi yaklaşım ve bakış açısı baskın ve ‘moda’ olabilmektedir ve bu durum, modanın toplumsalla olan yakın ilişkisini ve bağını yansıtmakta ve onun önemini ortaya koymaktadır. 

Moda, bireylerin kendilerine yönelik bir kimlik inşa etmelerine, bu kimliğin di­ğerlerine sunulmasına olanak veren ve diğerlerinin toplumsal kimliklerine de işaret eden anlamlarla donatılmış sembolik bir araçtır. 

Toplumsal farklılaşma ve fraksiyonlardaki çeşitlenmeyle birlikte ortaya çı­kan bu moda türleri, lükse dönük tasarımcı mo­dası, endüstriyel moda ve sokak modası olarak tanımlanmaktadır. 

Modaya ilişkin tartışmalar, yaklaşımlar ve onu toplumsal anlamları içerisinde anlama çabaları içindeki görüşler, modanın üre­timi, dağılımı ve tüketimi konusunda farklılıklar sergilemektedirler. Bu yaklaşımlar, modanın hareket yönü anlamında, yukarıdan aşağıya ve aşağıdan yukarıya modeller olarak kavramsallaştı­rılmaktadır. Söz konusu bu iki model, modanın çı­kış noktası, yayılımı ve ilişkilendirildiği toplumsal katmanla ilintilidir.

Yukarıdan aşağıya; modanın en­düstriyel olarak, seçkin bir grup tarafından üre­tildiğinin ve toplumun daha aşağı kesimlerine doğru kademeli olarak yayılım gösterdiğinin altı­nı çizmektedir. Bir tüketim alanı olarak modanın bu yukarıdan aşağıya modeli, Simmel’in (1957) moda çözümlemesinde ve Veblen’in (2016) göste­rişçi tüketime ilişkin düşüncelerinde görülmekte­dir. Bu görüş, modanın ayrıcalıklı bir grup tarafından üretildiği ve toplumun geri kalanı tarafından pasif bir biçimde tüketildiği anlayışına dayanmaktadır. Bununla birlikte, modanın üretiminden ziyade, moda olanın ilk elden tüke­timinin ve meşru formlarına ilişkin kodların üre­timinin gerçekleştiği toplumsal uzamı, üst sınıfla­rın oluşturduğu ve buradan daha aşağı katmanlara doğru yayılmaya başladığı düşüncesi hâkimdir. 

Yeni ortaya çıkan model, modanın aşağıdan yukarıya modelidir ve 1960’lardan bu yana etkili olmuş­tur. Bu modelde moda ve yeni tarzlar, yüksek ve ayrıcalıklı bir grup değil; sıradan hatta düşük statülü gruplar tarafından üretilir ve daha sonra yukarıya doğru hareket eder. Bu yeni tarzların öncüleri çoğu zaman, özellikle punk, rock, me­tal gibi müzikal bir kültürel repertuvara dayanan altkültürel oluşumların genç ve genç yetişkin üyeleridir. Bu gruplar tarafından üretilen yeni tarzlar, bu modele göre, ilgi çekerek toplumun diğer yaş ve sosyo-ekonomik katmanlarına doğru yayılmaya başlamaktadır.

Modayı, tek bir kaynakla ve he­defle sınırlandırmak mümkün değildir. Tepeden, yalnızca toplumun zengin bir azınlığı için üretilen, bu grup tarafından tüketilen bir modanın varlı­ğını reddetmenin imkansızlığıyla birlikte moda, sokağın, gündelik olanın kendisinden de beslen­mektedir. Başka bir ifadeyle moda, salt tüketicisini şekillendiren bir güç olarak değil; aynı zamanda tüketicinin, talepleriyle ve tüketim alışkanlıklarıy­la yön verdiği bir alandır. 

Davis (1997), anlamsal bir kodun taşıyıcısı olan kıyafetin ve mo­danın üç önemli özelliğine dikkat çekmektedir. İlk olarak moda, bağlamsaldır. Kıyafetlerin bağlama bağlılığı, modanın ikinci karakterini, anlamın de­ğişkenliğini ortaya çıkarmaktadır. Anlamların de­ğişken oluşu, aynı giysilerin, insanlar tarafından benzer biçimde yorumlanmayışına işaret etmekte­dir. Modanın üçüncü temel karakterini, eksik kodlama oluşturmaktadır. Modanın, eksik kodlaması, kıyafetlerin sembolik anlamlarının, alışılmış kodlardan çok (trafik işaret­leri gibi); kodların değiştirilebilir, ters yüz edilebilir bir biçimde kullanıldığı estetik bir koda oluşunun altını çizmektedir. 

Kıyafetlerin bağlama bağlılığı, modanın ikinci karakterini, anlamın de­ğişkenliğini ortaya çıkarmaktadır. Anlamların de­ğişken oluşu, aynı giysilerin, insanlar tarafından benzer biçimde yorumlanmayışına işaret etmekte­dir. Örneğin, bazı giyim tarzları, bir grup tarafın­dan yenilikçi ve estetik olarak görülebilirken başka bir grup tarafından, itici, çirkin ve hatta hakaret olarak değerlendirilebilmektedir.

Doğal olan kaynaklardan üretilen ve maddi kül­tür içine dâhil edilen objeler çok geniş bir çeşitli­lik evrenine dağılmış durumdadır. Modanın kap­sayıcı alanı içerisinde dâhil edilebilecek aksesuar, kıyafet, saç şekli, kozmetik malzemeler, dövme ve bedenin değiştirilip dönüştürülmesini olanaklı kı­lan eden diğer araçlar, bu çerçeveden bakıldığında maddi kültürün alanı içindedir. Çünkü bu araçlar ve nesneler üzerinden, bağlama dayalı anlamlar üretilmektedir ve bu, modaya kültürel karakterini kazandıran bir niteliktir.

1980’lerin sonlarından itibaren, değişen üretim ilişkileri, buna bağlı olarak, emeğin biçimindeki değişikliklerle beraber hizmet sektörünün ve beyaz yakalı iş kollarının yükselişe geçmesi, erkek mo­dası piyasasının ortaya çıkmasındaki itici güçleri oluşturmaktadır. Çünkü yükselişe geçen hizmet sektörü ve beyaz yakalı iş kolları içinde görünüm ve sunum, başarının önemli bir kriterini teşkil et­mektedir. Moda dünyası, tüm toplumsal değişmelerin sonucu olarak erkekleri, onların bedensel gündelik deneyimlerini etraflıca çevrelemiş ve tüketim ala­nına dahil etmiştir. Moda, sadece toplumsal cinsiyetlerin tüketim alanlarını oluşturmaktan ziyade, toplumsal cinsiyet kimliklerinin aktif olarak inşa edildiği bir görünüm rejimine işaret etmektedir. Bununla kastedilen, erkekliklerin ve kadınlıkların, modanın araçlarına ilişkin seçim­ler, tercihler, yakınlaşmalar ve uzaklaşmalar üze­rinden tesis edilmesidir.