TÜKETİM SOSYOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 7

Sanayi Devrimi kuşkusuz insanlık tarihinde önemli bir dönemeçtir. Kırdan kente göç, standartlaşma, metropol hayatı, kültür etkileşimi, kitlesel ölçekte üretim gibi olgular, Batı Avrupa’da 18. yüzyıl sonlarından başlayarak toplumsal değişmenin yönünü tayin edici gelişmeler olmuştur.

Sanayi toplumlarının kapitalist üretim ilişkilerine geçtiği bu yeni aşama, aynı zamanda kendi değerler ve ilişkiler dünyasını şekillendirmiş, modern kültürü ortaya çıkarmıştır. Modern öncesi toplumların çok büyük bir kısmı, kapitalist ölçeklerde artı ürün üretmeyen, sermayeye dönüşebilecek birikim rejimleri olmayan, ekonomik düzenleri paradan ziyade malların değişimi (mübadele) üzerine kurulu toplumlardı. Böyle bir ekonomik düzende, çoğu zaman gereksinimler doğrultusunda ve gerektiği kadar madde alış verişi yapılırdı. Bu nedenle, tüketmek, modern öncesi toplumlarda, gereksinimlerle sınırlıydı. Gereksinimler ise büyük bir çeşitlilik arz etmeyen, çoğunlukla asgari fizyolojik ve toplumsal olanlardı. Bu nedenle, modern öncesi dönem ve toplumlarda tüketim başlı başına bir olgu olarak düşünülmemiştir. Tüketimin kuramsal bir konu hâline gelmesi kapitalizmin sanayi aşamasına geçmeye başlamasıyla olmuştur.

Coğrafi keşifler, yeni hammadde, yarı mâmul veya işlenmiş mal akışı, teknolojinin bu doğrultuda ekonomik gelişmeyle beraber hız ve verimlilik artışına neden olması gibi etkenler, insanların gereksinim kavramıyla yeni bir ilişki kurmalarını teşvik eder nitelikte olmuştur.

Liberal piyasanın işleyişini hem kuramlaştıran hem onun övgüsünü yapan Adam Smith (1723-1790), Ulusların Zenginliği (1776) adlı ünlü kitabında, tüketim kavramına doğrudan değinmemekle birlikte, liberal bir piyasada gereksinimlerin çeşitlenmesinin altını çizer.

Eşitsiz paylaşım, sınırsız sömürü, kötü yaşam koşulları, bazı düşünürlerde ideal toplum modelleri inşa etme ve kurtuluş reçeteleri oluşturma eğilimini teşvik etmiştir.

Ütopik sosyalistler olarak anılan bu düşünürlerin üç önemli temsilcisi vardır. Claude Henri de Rouvroy, Comte de Saint Simon (kısaca Saint Simon, 1760-1825), Robert Owen (1771-1859) ve Charles Fourier (1772-1837).

Kapitalist üretim biçiminin ilk kapsamlı eleştirisini Karl Marx (1818-1883) ve Friedrich Engels (1820-1895) yapmışlardır. Liberal piyasa ilişkilerinin yol açtığı toplumsal sorunlara kısmen ve yalnızca olgular düzeyinde değinen kimi yaklaşımlar olsa da, yaşanan büyük dönüşümün yol açtığı olumsuz sonuçları sistemli bir şekilde, bütüncül ve bilimsel yöntemle çözümleyen ilk düşünürler Marx ve Engels’tir.

19. yüzyıl sonlarından itibaren, sanayi kapitalizminin yanı sıra finans kapitalizminin yükselişi gözlemlenir. Ayrıca bu dönemde kapitalizm, emperyalist aşamanın doruk noktasına ulaşmıştır. Böylece dünyanın tamamını kapitalist piyasa olarak tanımlayan, iletişim ve ulaştırma alanındaki teknolojik gelişmeler sayesinde, küresel bir ekonomi inşa eden yeni bir düzen oluşmaya başlamıştır. Diğer yandan profesyonel yöneticiler, nitelikli işçiler ve ofis işlerinde ara sınıf- lar belirmeye başlamıştır.

Kapitalizmin yaşamakta olduğu yapısal değişikliği kuramlaştırmaya çalışan bir diğer düşünür ise Rosa Luxemburg’dur (1871-1919). Luxemburg’a göre, kapitalist üretim sonucunda toplum, üretim araçları ve tüketim malları açısından daha zengin hâle gelir. Ancak bu tümel bir zenginliktir; üyelerine eşit bir şekilde dağılmaz. Kapitalist anlamda artıdeğer üretilmesi, bir yandan sermayenin kendini yeniden üretmesi için gereken üretim araçlarına yatırım yapılırken, diğer yandan tüketim mallarının piyasaya sürülmesi demektir

Sombart’a göre, kapitalizmin doğuşunda peşinen lüks harcamaları şeklinde tezahür eden tüketim olgusu vardır. Kapitalizm yalnızca zenginlik yaratmak ve biriktirme değil, aynı zamanda bu artıdeğeri estetik bir fazlalığa dönüştürme eğilimini içerir.