TÜKETİM BİLİNCİ VE BİLİNÇLİ TÜKETİCİ

Tüketicinin korunması, genellikle üretici ve satıcıların karşısında görece olarak zayıf konumda olan tüketicilerin pazardaki güçlerini artırmayı amaçlar. Bu kapsamda, hukuki açıdan ulaşılması istenen temel amaç da tüketiciler ile üreticiler/satıcılar arasında adil bir denge kurulması, tüketicilerin zarar görmesinin mümkün olduğunca engellenmesi, tüketicilerin daha güçlü bir sese sahip olarak tüketiciler ile üreticiler/satıcılar arasında dengeli ve verimli bir iletişimin sağlanmasıdır. Ancak tüketicinin zarar gördüğü durumlarda; zararın giderilmesi kısaca zararın karşılanması hakkının etkili şekilde işletilmesi, tüketiciye hakkını en kolay yollarla arama olanağının tanınması, karşımıza ikinci önemli amaç olarak çıkmaktadır.

Tüketicilerin korunmasının amaçları kısaca başlıklar halinde şöyle sıralayabiliriz;

Tüketici örgütleri, tüketiciyi eğitme ve sahip oldukları hakları anlama konusunda önemli bir yere sahiptir. Bu örgütler sayesinde tüketiciler bir araya gelmekte, malî ve örgütlülük açısından kendilerinden çok güçlü olan üreticiler karşısında bir ölçüde güç kazanmaktadır. Tüketici örgütleri bizzat tüketicilerin kurduğu örgütler olabileceği gibi devlet eliyle kurulmuş olan Türk Standartları Enstitüleri veya Tüketici Mahkemeleri de olabilir. Yine aynı şekilde ulusal düzeyde olabilecekleri gibi uluslararası düzeyde örgütlenmiş Uluslararası Tüketici Birliği (IOCU), Avrupa Birliği Tüketici Danışma Konseyi gibi hükümet dışı organlar da olabilmektedir.

Bilinçli tüketici, mal ve hizmet satın alırken temel ihtiyacını ön planda tutar; satın alacağı mal ve hizmetlerin kaliteli, güvenli, ucuz ve sağlıklı olması konusunda araştırmada bulunur; firmalar arasında güvenirliliği ön planda tutar; hakkını bilir, haklarına sahip çıkar ve savunur; çevreye karşı duyarlıdır, yurdumuzun ve dünyanın her köşesini kendi evi gibi düşünür; her çeşit savurganlık karşısında olur; tüketici haklarının yerleştirilmesi ve korunmasını, tüketicilerin birliği, organize olmaları ve örgütlenmeleriyle sağlanabileceğine inanan kişidir. Tüketici bilincinin oluşması, tüketicilerin haklarını öğrenmeleri ve haklarına sahip çıkmaları, karşılaşılan sorunların çözümü için girişimde bulunmaları ile başlamaktadır.

Günümüz toplumlarında, alkolizm, uyuşturucu kullanımı, boşanmalar, intiharlar, adam öldürme, terörizm, çocuklara veya kadınlara kötü muamele gibi çok sayıda sosyal soruna rastlanmaktadır. Bu tür sosyal sorunların temel kaynağının çözümü için her geçen gün tüketicilerin tepkisi ve ilgisi artma eğilimi göstermektedir. Ayrıca son yıllarda çevre kirliliği de insanların sağlığını ve mutluluğunu etkileyen bir diğer önemli sorun olarak toplumun ilgisini çekmektedir. Toprak, su ve hava kirlenmesi şeklinde üç grupta incelenen çevre kirliliği sanayileşme ve nüfus artışı ile paralel seyretmektedir. Tüketici hareketi ve tüketicilik bilinci, üzerinde yaşadığımız dünyayı korumayı göz ardı ederek sadece refah odaklı sanayi üretimini artırmanın yanlış bir seçim olduğunu kabul etmektedir. Bu hatayı en aza indirmek amacıyla birçok ülkede Yeşiller Hareketi, yeşil barış ve çevreciler gibi çeşitli isimler altında tüketicilerin örgütlendiği görülmektedir. 

İnsan sağlığına ve güvenliği önemlidir. Sağlık ve güvenlik içerisinde yaşamak, insanların temel ihtiyaçları arasındadır ve bu ihtiyacın karşılanmasına insanlar özel önem vermeye başlamışlardır. Günümüzde toplumlar, sağlık ve güvenlik konusuna daha çok bilinçlenmeye ve bu konuda olumsuz ve ters etki veren ürünlere karşı duyarlı olmaya yönelmişlerdir. Artan fiyatlar ve enflasyon; Bireylerin satın alma gücü ve refah düzeyi, enflasyonla yakından ilgilidir. Dar veya sınırlı gelire sahip olan tüketiciler, artan fiyatlar ve enflasyon karşısında genellikle güçsüz konumdadır. Bu nedenle yüksek enflasyon dönemlerinde tüketici hareketleri daha canlanmakta ve ilgili örgütler tüketicinin korunması zorunluluğunu daha yaygın şekilde ifade etmeye yönelmektedir. Alıcı ve satıcı arasındaki dengeyi, tüketicinin aleyhine bozan enflasyon rahatsızlığı, tüketicilerin bilinçlenmesi gereğini ortaya koyar.             Demokrasinin gelişmesi ve yaygınlaşması; Fikir ve konuşma özgürlüğü, kişilerin eşitliği ve katılımcılık gibi demokratik özellikler, aynı zamanda, kişilerin protesto, tepki gösterme ve şikâyet eğilimlerini de geliştirmiştir. Ayrıca unutulmamalıdır ki demokrasinin temeli olan seçimlerde oy kullanan kişilerin bir özelliği de tüketici olmalarıdır. Bu nedenle parlamentolar ve yerel meclisler, tüketici sorunlarına ilgi göstermektedir. Adil gelir dağılımı ve refahın adil paylaşımı;  Gelir dağılımı bakımından büyük eşitsizlikler veya çarpıklıklar olması istenilen bir durum değildir. Geçim düzeyi veya yaşam standardı adı verilen olay, tüketicinin satın alma gücüyle dolayısıyla da piyasa fiyatlarıyla doğrudan ilgilidir. Sınırlı gelire sahip olan tüketicilerin alışveriş işleminde genel olarak her zaman zayıf taraf olmaması için gelir dağılımında iyileştirici çabalara destek verilmelidir.

Temel ihtiyaçların karşılanması hakkı;

İnsanın, insan olmaktan doğan ve yaşamını sürdürebilmesi için gereken ihtiyaçlarını karşılayabileceğini belirten bu hak, tüketicinin en temel hakkıdır. Gelişen ve değişen dünya şartları içerisinde; beslenme, barınma, ısınma, aydınlanma, içecek su bulma, ulaşım ve haberleşme gibi bütün ihtiyaçlar tüketicinin en temel haklarıdır. Bu hakların talep edilebilmesi ve ulaşılabilir olması, her tüketici için mümkün olmalıdır. Bu temel hak içinde yer alan gıda hakkı; “Cinsiyeti ve yaşı ne olursa olsun, her insanın, sürekli, yeterli, güvenli ve kültürel tercihine uygun gıdaya veya gıda üretmek için gerekli araçlara ulaşma hakkı anlamı taşır. İnsanlar, gıda ihtiyaçlarını kendi kontrollerinin dışında, engelli, yaşlılık, ekonomik yetersizlik, hastalık, felâket veya ayrımcılık gibi durumlarda karşılayamadıkları zaman, gıda ihtiyaçları devlet tarafından karşılanmalıdır.” 1966 yılında kabul edilen Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi’nde geçen bu paragraf; içerisinde tüm temel sorunları ve çözüm yollarını barındırmaktadır.                                                               

Güvenlik ve güven duyma hakkı;                                                       

Tüketicilerin doğrudan sağlıkları ile ilgili olan bu hak, tüketiciye sunulan ve tüketicinin aldığı mal ve hizmetlerin, tüketicinin yaşamını ve sağlığını tehlikeye düşürmeyecek ve güvenliğine zarar vermeyecek derecede güvenilir ve kaliteli olması gerekliliğini içermektedir.                                                                       Ekonomik çıkarlarının korunması hakkı;                                                           

 Ekonomik çıkarların korunması hakkı, tüketicinin mal ve hizmet alımı için yaptığı ödemenin karşılığını tam olarak alabilmesidir. Bu hak, tüketicilerin çeşitli mal ve hizmetler arasında gelir düzeylerine uygun şekilde kendi ihtiyaçlarını karşılayabilmesi, istedikleri mal ve hizmetleri ucuz ve kaliteli olarak alabilmesi ve seçeneklerin artırılmasını ifade eder.                                                               

Zararların karşılanması (tazmin edilmesi) hakkı;                                               

Satın alınan mal veya hizmetlerin öngörülen nitelikte olmaması, ayıplı veya hatalı çıkması durumunda; ayıplı malın geri alınması, değiştirilmesi, ayıplı hizmetin yeniden görülmesi vb. gibi ayıpların ve neden oldukları her türlü maddi, hukuki ve ekonomik zararların karşılanmasıdır.                                                  Örgütlenme ve temsil edilme hakkı;                                                                 

Tüketiciyi bir güç olarak tanımlamak ve etkin hale getirmek için tek yol olarak görülen örgütlenme, demokrasinin vazgeçilmez bir öğesidir. Tüketici örgütleri kurmak, desteklemek, güçlendirmek ve tüketicilerin ilgili yerlerde temsil edilmelerini, görüşlerinin alınabilmesini sağlamak, bu hakkın temelidir.

Bilgi Edinme Hakkı; Bilgi edinme hakkı, tüketicilerin satın alacağı tüm mal ve hizmetler ile bu mal ve hizmetleri üreten, satan kuruluşlara ait bilgilerin doğru, tutarlı ve eksiksiz olarak zamanında tüketicilere verilmesini ifade eder. Bu hak kapsamında mal ve hizmetlerin özellikleri, kullanım, bakım koşulları ile tehlike ve risklerine ilişkin tüketicilerin doğru ve eksiksiz olarak bilgilendirilmesi gerekir. Ayrıca bilgi edinme hakkı, satıcı-üretici arasındaki dengenin sağlanması ve korunması, çevre bilincinin oluşabilmesi, mal ve hizmetleri satın alma ve kullanma becerisini geliştirilebilmesi için tüketiciyi koruyan temel bir haktır.       

 Bilgilendirme ve Eğitim Hakkı; Tüketicinin eğitimi; bireyin ekonomik faaliyetlerini yönlendirme, ihtiyaçlarını karşılama ve pazarı etkileme gücünü artırmayı hedef alan, eğitim ve bilgilendirme yatırımı olarak tanımlanabilir. Tüketicinin eğitimi, hem tüketicilerin korunması, hem de bilgilendirilmesi açısından önem taşır. Tüketicilerin bilinçli olabilmesi için eğitilme ve bilgilendirilme hakkı vardır. Tüketici haklarını bilme, kullanma ve arama konularında eğitilmeli; mal ve hizmetlerin seçimi, satın alımı, kullanımı ve elden çıkarılması gibi konularda bilgilendirilmelidir.                                                     Şikayet Hakkı; Tüketicinin karşılaştığı herhangi bir olumsuz durumda, konuyla ilgili yetkili kurumlara başvurma hakkını içerir.                                                   

Örgütlenme ve Temsil Edilme (Sesini Duyurma) Hakkı; Tüketiciyi bir güç olarak tanımlamak ve etkin hale getirmek için tek yol olarak görülen örgütlenme, demokrasinin vazgeçilmez bir öğesidir. Tüketici örgütleri kurmak, desteklemek, güçlendirmek ve tüketicilerin ilgili yerlerde temsil edilmelerini, görüşlerinin alınabilmesini sağlamak, bu hakkın temelidir.                                                   

Sağlıklı Bir Çevreye Sahip Olma Hakkı; Birey; sosyal, fiziksel çevresiyle bir bütündür. Çevrenin korunmasında, sağlıklı ve dengeli bir yaşam için tüketiciye önemli sorumluluklar düşmektedir. Çevreyi koruma ve çevresel tehlikelerden korunma, bu hak kapsamındadır. Sağlıklı bir çevreye sahip olma hakkı, sağlık şartlarına uygun, ekolojik dengenin bozulmadığı, temiz hava, yeterli ve temiz su, daha çok yeşil alan, sağlıklı ve kaliteli alt yapı hizmetlerinin bulunduğu, bir yaşama ortamının tüketicilere ve gelecek nesillere sağlanmasını ifade eder.

Tatminsizlik düzeyi yüksek olan tüketicilerde görülen etken davranışlara örnek olarak ise şunlar gösterilebilir;

Mal ya da hizmetteki ayıbı (kusuru) düzeltme ile ilgili eylemler. Onarım ya da ürün değişimini talep etmek, para iadesi istemek, 

Yasal yollara başvurma. Ticaret ya da tüketici mahkemelerine başvurarak, zararın ödenmesini talep etme,

Şikayet merkezlerine başvurmak. Ürünün satıcı ya da üreticisine başvurmak, tüketici derneklerine, ticaret odalarına, ticaret müdürlüklerine konuyu aktararak durumun düzeltilmesini istemek. 

'' A-B-C'' şıkları edilgen davranışlardır.

TKHK’na göre ithalatçı veya üretici firmalar ithal ettikleri veya ürettikleri sanayi malları için Bakanlık tarafından onaylı garanti belgesi düzenlemek zorundadır. Garanti süresi, malın teslim tarihinden itibaren başlar ve en az iki yıldır. Ancak özelliği nedeniyle bazı malların garanti şartları, Bakanlık tarafından başka bir ölçü birimi ile belirlenebilir. Satıcı; garanti belgesi kapsamındaki malların, garanti süresi içinde arızalanması halinde malı; işçilik masrafı, değiştirilen parça bedeli ya da başka bir ad altında hiçbir ücret talep etmeksizin onarım ile yükümlüdür. Onarım süresi ise 30 gündür ve onarımda geçen süre garanti süresine eklenir. Eğer ayıp 30 gün içinde giderilemezse, tüketiciye benzer malın verilmesi gerekmektedir.

Tüketici onarım hakkını kullanmasına karşın malın tüketiciye teslim edildiği tarihten itibaren, belirlenen garanti süresi içinde kalmak şartıyla, bir yıl içerisinde; aynı arızanın ikiden fazla tekrarlanması ya da farklı arızaların dörtten fazla meydana gelmesi ya da belirlenen garanti süresi içerisinde farklı arızaların toplamının altıdan fazla olması ve bu arızaların maldan yararlanamamayı sürekli kılması durumunda, malın onarımı için gereken en uzun sürenin aşılması halinde, firmanın hizmet istasyonunun, hizmet istasyonunun olmaması halinde ise sırasıyla satıcısı, bayii, acentesi, temsilciliği, ithalatçısı veya imalatçı- üreticisinden birisinin düzenleyeceği raporla arızanın onarımının mümkün olmadığının belirlenmesi durumunda, tüketici malın ücretsiz değiştirilmesini, bedel iadesini ya da ayıp oranında bedel indirimi yapılmasını talep edebilir.

TKHK’na göre ticarî reklâm ve ilânların kanunlara, Reklâm Kurulu tarafından belirlenen ilkelere, genel ahlâka, kamu düzenine, kişilik haklarına uygun, dürüst ve doğru olmaları esastır.Tüketiciyi aldatıcı, yanıltıcı veya onun deneyim ve bilgi eksikliklerini istismar edici, tüketicinin can ve mal güvenliğini tehlikeye düşürücü, şiddet hareketlerini ve suç işlemeyi özendirici, kamu sağlığını bozucu, hastaları, yaşlıları, çocukları ve özürlüleri istismar edici reklâm ve ilânlar, ayrıca örtülü reklâmlar yapılamaz.

İlk defa 19.yüzyılda tüketicinin korunması konusu, ABD’de konuşulmaya başlanmış, daha sonra 1950-1960’lı yıllarda toplumsal bir sorun olarak ortaya çıkmıştır. Türkiye’de ise 1970’lı yıllarda gündeme giren bu konu “4077 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun” ile 1995 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

Birleşmiş Milletler, 1985 yılında aldığı bir kararla Tüketici Hakları Evrensel Beyannamesini ilân ederken, bu konuşmanın yapıldığı 15 Mart tarihini Dünya Tüketici Hakları Günü olarak kabul etmiş ve uluslararası tüketici örgütleri de bunu her yıl Dünya Tüketici Hakları Günü olarak kutlamaya başlamıştır.

Gelişen teknolojilerin tüketim ürünlerinde çeşitliliği sürekli artırması,

Sanayi ürünlerinin tüketimdeki payının azalması ve bu ürünleri üreten işletmelerin güçlü ve örgütlü olmaları,

Tüketicilerin iyi bir alışveriş için geliri, gerekli zamanı ve bilgisinin sınırlı olması,

Tüketicilerin yanıltıcı olabilecek reklâmların etkisinde kalmaları,

Toplumda; çocuklar, yaşlılar, engelliler ve az gelirli ve daha çok korunmaya ihtiyaç gösteren tüketicilerin var olmasıdır.

Batı Avrupa Ülkelerinde 1950’lerden sonra, Türkiye’de ise rekabetçi piyasa dönemine geçildiği 1980’den sonra tüketicilik hareketi ivme kazanmıştır.

Tüketici eğitiminin temel amaçları;

Tüketicinin kendi değer sistemini anlamasını,

Karar verme yeteneklerini geliştirmesini,

Pazarda bilgi ve seçenekleri değerlendirmesini,

Satın alma işleminden tatmin olmasını,

Hak ve sorumluluklarının bilincine varmasını sağlamaktır.

İnsanın, insan olmaktan doğan ve yaşamını sürdürebilmesi için gereken ihtiyaçlarını karşılayabileceğini belirten bu hak, tüketicinin en temel hakkıdır. Gelişen ve değişen dünya şartları içerisinde; beslenme, barınma, ısınma, aydınlanma, içecek su bulma, ulaşım ve haberleşme gibi bütün ihtiyaçlar tüketicinin en temel haklarıdır. Bu hakların talep edilebilmesi ve ulaşılabilir olması, her tüketici için mümkün olmalıdır.

Tüketicilerin doğrudan sağlıkları ile ilgili olan bu hak, tüketiciye sunulan ve tüketicinin aldığı mal ve hizmetlerin, tüketicinin yaşamını ve sağlığını tehlikeye düşürmeyecek ve güvenliğine zarar vermeyecek derecede güvenilir ve kaliteli olması gerekliliğini içermektedir.

Ekonomik çıkarların korunması hakkı, tüketicinin mal ve hizmet alımı için yaptığı ödemenin karşılığını tam olarak alabilmesidir. Bu hak, tüketicilerin çeşitli mal ve hizmetler arasında gelir düzeylerine uygun şekilde kendi ihtiyaçlarını karşılayabilmesi, istedikleri mal ve hizmetleri ucuz ve kaliteli olarak alabilmesi ve seçeneklerin artırılmasını ifade eder.

Satın alınan mal veya hizmetlerin öngörülen nitelikte olmaması, ayıplı veya hatalı çıkması durumunda; ayıplı malın geri alınması, değiştirilmesi, ayıplı hizmetin yeniden görülmesi vb. gibi ayıpların ve neden oldukları her türlü maddi, hukuki ve ekonomik zararların karşılanmasıdır. Tüketici, üretici veya satıcı tarafından zararı karşılanmadığı hallerde, karar süreçlerinin uzun olmadığı ve tüketicilerin katlanacağı maliyetlerin yüksek olmadığı yargı yollarına başvurabilmelidir. Gerekirse tüketicinin maruz kaldığı maddi ve manevi zararların ödenmesi ve resmî kuruluşlarca gereken kolaylığın sağlanması, tüketicinin zararlarının karşılanma yollarıdır.

Tüketicinin bir ürünü alırken seçimini ihtiyaçlarına en uygun ve akılcı şekilde yapabilmesi için kendisine gerekli bilgileri sağlamak,

Tüketicinin doğru ve sağlıklı bir tüketici ve yurttaşlık bilincine sahip olabilmesi için gerekli altyapıyı oluşturmak,

Tüketiciyi güvenilir ve sağlıklı olmayan ürünleri satın almaktan korumak,

Kalite kontrolü sağlamak, tüketicilere ürünlerin kalitesini nasıl belirleyecekleri konusunda uyarmak,

Üretim işletmelerine ve aracı kurumlara, tüketicinin korunması konusunda en büyük sorumluluğun düştüğünü kabul ettirmek,

Tüketicilerin, medya ve reklâmların etkisinde kalarak ihtiyaçları olmayan mal ve hizmetleri tüketmelerine engel olmak,

Tüketicilere sadece kendi değil, tüm tüketicilerin haklarına nasıl sahip çıkması gerektiğini öğreterek tüketiciler arası dayanışmayı kuvvetlendirmektir.