TÜKETİM BİLİNCİ VE BİLİNÇLİ TÜKETİCİ

İnsan çevresiyle ilk üretim ilişkisine başladığından beri, sürekli doğal kaynakları ve/veya çevreyi kullanmakta, yeni teknolojiler üretmekte ve kendisi için yapay bir çevre oluşturmaktadır. Zamanla insanın kendisi için oluşturduğu bu yapay çevre; özellikle doğal çevrenin fiziksel öğeleri olan hava, su, toprak üzerinde doğal dengeyi bozarak insan ve canlılar üzerinde olumsuz, sağlıksız etkiler oluşturmaktadır. Doğal çevre, belli bir sınıra kadar, kendi içinde düzenleyici mekanizmalarla kendini yenileme kapasitesine sahiptir. Bununla beraber bu sınır aşıldığında, çevre sorunları ve çevre kirliliği ile karşılaşılmaktadır. Dolayısıyla çevre sorunlarının ve kirliliğinin temel nedeni, insandır.

Gelişmiş ülkelerin sosyal ve ekonomik düzeyleri ile çevre sorunlarının ortaya çıkma süreci arasında bir paralellik ve doğrudan ilişki bulunmaktadır. Gelişmiş ülkelerde, çevre sorunları “bolluk kirliliği” olarak adlandırılan, daha çok sanayileşme ve kentleşmeye paralel olarak gelişen üretim ve tüketim faaliyetlerinin artışlarından kaynaklanmaktadır. Örneğin, sanayinin kullanımı nedeniyle ortaya çıkan su kirliliği, yine bu kuruluşların atmosfere bıraktığı kirleticiler nedeniyle oluşan hava kirliliği, motorlu taşıtlardaki artışla birlikte gürültü kirliliği ve katı atık miktarındaki artış, gelişmiş ülkelerin başta gelen çevre sorunlarını oluşturmaktadır. Ancak bu ülkeler, ekonomik olanakları ve geliştirdikleri teknolojileri ile bu sorunların üstesinden gelebilme olanağına sahiptir.

Gelişmekte olan ülkelerin karşı karşıya olduğu çevre sorunları ise “yokluk kirliliği” olarak adlandırılan, belirli ölçülerde gelişen sanayinin yarattığı sorunların yanısıra daha çok az gelişmişlikten kaynaklanan sorunlardır. Örneğin, sanayide yetersiz sermaye birikimi ile birlikte geri kalmış teknolojinin kullanımı önemli ölçüde hava, su vb. sorunlarını, düzensiz kentleşme ve nüfusun hızlı bir şekilde artışı ise üretim ve tüketim faaliyetlerinin artmasıyla doğal kaynaklar üzerinde yoğun bir baskıyı beraberinde getirmektedir.

Sanayi Devriminde ve teknolojik gelişmelerde ekonomik göstergeler gelişmenin temel ölçütü olarak kabul edilmiş; çevresel boyut göz ardı edilmiştir. Üretim-işleme-ulaştırma- tüketim zincirinin her aşamasında doğal kaynaklar tüketilmekle kalmayıp çevre üzerine ayrıca bir baskı öğesi oluşturmuştur. Çevresel etkilerin göz önünde bulundurulmadığı, kaynakların sınırsız ve sorumsuz biçimde kullanıldığı, kısa vadeli kalkınmanın amaçlandığı sanayi politikalarının ardından son 20–30 yıl içinde özellikle iklim değişikliğinin etkilerinin gün geçtikçe daha da hissedilmeye başlamasıyla sanayilerde çevresel fayda- maliyet analizleri yapılmakta, çevre, gerçekleştirilecek faaliyetlerde bir boyut olarak değerlendirilmektedir.

Çevre sorunları ve çevre kirliliği üzerinde dünya nüfus artışının dolaylı bir etkisi vardır. Nüfus artışının çevrede meydana getirdiği olumsuz etki; tüketim alışkanlıklarıyla birlikte, daha fazla ürün ve enerji kullanımına yönelik değişmelerdir. Doğal çevre kaynakları üzerinde tüketim baskısı yaratan nüfus artışı kıt kaynakların paylayışımı konusunda da sorunların yaşanmasını getirmekte ve kaynakların hızla tükenmesine yol açmaktadır.

Hava kirliliğine neden olan kaynaklar; doğal ve yapay kaynaklar olmak üzere ikiye ayrılır. Doğal kaynaklar; yanardağ faaliyetleri, insan kaynaksız oluşan orman yangınları, çöl tozları, açık arazideki hayvan türlerinin ve bitki örtüsünün bozulması gibi bazı doğa olayları sebebiyle havayı kirleten maddelerdir. Bu tip kirleticiler atmosferde uzun süre kalmazlar. İnsanın ısınma, ulaşım ve sanayileşme için gerçekleştirdiği faaliyetler nedeniyle doğanın dengesini olumsuz etkileyerek havanın kirlenmesine sebep olması da yapay kaynaklara örnektir. Hava kirliliğinde, yapay kaynaklardan meydana gelen kirlilik daha önemlidir. Çünkü günümüzde insanları en çok ilgilendiren, özellikle büyük yerleşim merkezleri ve sanayi alanlarındaki hava kirliliğidir. Bu kirlilik de daha çok insan faaliyetleri sonucu oluşur. Yapay kaynaklardan oluşan iki tür hava kirliliği bulunmaktadır; Sanayileşme ile kirlilik yaratanlar ile otomobil egzozundan çıkan gazların ürettiği “dış ortam kirliliği” ve evde ısınma ve yemek pişirmede yakıtların yakılmasının neden olduğu “iç ortamsal kirlilik”. Hava kirliliği, sanayileşmiş ülkelerdeki fabrika ve motorlu taşıt sayısı çokluğu sebebiyle, sanayileşmiş ülkeleri sıkıntıya sokan bir sorun olarak görülmüştür. Son yıllarda ise gelişmekte olan ülkelerdeki “iç ortam kirliliği” tehlikelerine dikkat çekilmektedir. Hava kirliliğinin en önemli nedenlerinin başında fosil yakıtların tüketilmesi, egzoz gazları, çöplerin yakılması ve radyoaktif ışınlar gelmektedir.

Yeryüzünün üçte dördünün sularla kaplı olması, dünyada su bolluğu olduğu görünümü veriyorsa da içilebilir nitelikteki su oranı ancak yüzde 0, 74 düzeyindedir. Dünya nüfusunun çok hızlı artışı, sanayi ve teknolojinin aşırı gelişmesi, ayrıca çevre bilincinin yeterince yerleşememesi, yaygınlaşamaması su kaynaklarının sorumsuzca kirletilmesi gibi nedenler dünyada içilebilir su miktarının giderek azalmasına neden olmaktadır. Hızla artan dünya nüfusuna bağlı olarak her geçen gün kullanılabilir tatlı su ihtiyacı da artmaktadır. 2012 yılı Temmuz ayı itibariyle su tüketimi, 2.491.653 milyar litre olarak hesap edilmiş ve 820.093.050 milyon kişi içecek suya erişememektedir. Son 100 yılda dünyada su tüketimi 10 kat artarken, kişi başına düşen su miktarı yarı yarıya azalmıştır. Dünya’da 748 milyon kişi güvenilir suya erişememektedir.

Sanayileşme ve modern teknolojinin ilerlemesiyle ortaya çıkan çevre sorunlarından biri de gürültü kirliliğidir. Gürültü “ istenmeyen ve dinleyene bir anlam ifade etmeyen ses” tir. Gürültünün insanlar üzerindeki olumsuz etkilerine bakıldığında; işitme sistemine etkileri (fiziksel etki), fizyolojik etki, psikolojik etki ve performans etki olmak üzere temel dört etki üzerinde durulmaktadır.

İşitme sistemine etkileri (fiziksel etki): Gürültünün işitme sistemine etkileri geçici ve kalıcı olarak iki ayrı bölümde incelenir. Geçici işitme eşiği kayması veya duyma yorulması olarak bilinen işitme duyarlılığındaki geçici kayıp, geçici etkilerin en çok karşılaşılanıdır. Kalıcı işitme kaybı ise, etkileşimin çok fazla olduğu, işitme sisteminin eski özelliklerine kavuşmadan tekrar gürültüden etkilendiği durumlarda oluşmaktadır. Fizyolojik etki: Gürültü, kişilerde en önemli stres kaynaklarından biridir. Ani olarak duyulan gürültü düzeyleri kişilerin kalp atışlarında, solunum hızında, kan basıncında, metabolizmasında, görme keskinliğinde değişiklikler oluşturmaktadır. Psikolojik etki: Bulunan ortamda, belirlenmiş gürültü düzeylerini aşan gürültünün etkisinde kalan kişiler rahatsız, tedirgin ve sinirli olmakta; kişilerin yorgun ve zihinsel etkinliklerinde yavaş oldukları gözlenmektedir. Ani olarak yükselen gürültü düzeyleri insanlarda ayrıca korku da yaratabilmektedir. Performans etki: İş veriminin düşmesi, odaklanma bozukluğu, hareketlerin engellenmesi gürültünün performans üzerindeki olumsuz etkileridir.

Küresel ısınma, atmosferin kimyasal bileşimindeki değişimlerden ötürü yeryüzünün ortalama sıcaklığındaki aşamalı yükselişle ilgilidir. Buna büyük ölçüde insanların neden olduğuna inanılmaktadır. Çünkü yeryüzünün atmosferini değiştirecek ölçüde oluşan gazlar, insan etkinlikleriyle büyük miktarlarda üretilen gazlardır. Küresel ısınma süresi ve sera etkisi, atmosferin içinde ısıyı tutan sera gazlarının artmasıyla ilgilidir. Güneş enerjisi atmosferden geçip yeryüzünün yüzeyini ısıtır. Güneş ısısının çoğu doğrudan doğruya yeryüzü tarafından emilse de, bunun birazı geri yansıtılır. Sera gazları, dışarı çıkan bu enerjiye engel olarak, tıpkı bir seranın cam panelleri gibi ısıyı yeryüzünün atmosferinde kapatarak ısıtır.

Gerçek Mavi Yeşiller: İlk çevre savunucularıdır. Çevre onlar için bir faaliyet değil, bir yaşam biçimidir. Yüksek derecede çevre bilincine sahiptir ve diğer birçok tüketici üzerinde etkilidir. İyi eğitim almışlardır ve gelir seviyeleri yüksektir. Bu grup, çevreye yaklaşımı kuşkulu olan ürünlerden diğer tüketicilere göre üç kat fazla kaçınırken, çevreci olan ürünleri satın almada iki kat daha duyarlıdır. Çevre sorunlarının çözümünde bireysel olarak başarılı olduklarına inanırlar.

Yeşil Yeşilciler: Çevresel sorunlarda daha az aktif olmalarına karşın yeşil ürünlere daha fazla istek gösterirler.

Yeşerenler: Çevreye uyumlu yaşamanın gerekliliğini belirtirler, ancak bireysel olarak katkıda bulunabileceklerine inanmazlar. Çevreyle ilgili faaliyetlere katılırlar ancak yeşil ürünlere fazla bütçe ayırmazlar. 

Umursamayanlar: Çevre için hiç bir faaliyette bulunmamakla birlikte diğer tüketici gruplarının da üzerine düşen görevleri yapmadıklarına inanırlar. Bu gruptaki tüketiciler, yeşil ürünlerin pahalı ve işe yaramaz olduklarını belirtirler.
Klasik kahverengiler: Bu gruptakiler hiçbir şekilde çevre ile ilgilenmezler. Onlara göre çevre sorunu diye bir şey yoktur. En az eğitimli ve en az gelir seviyesine sahip tüketicilerdir.

Çevre sorunlarının oluşmasındaki temel nedenler arasında düzensiz sanayileşme, çarpık kentleşme ve nüfus oranındaki artış ifade edilmektedir.

Su kirliliğinin sonuçları ise akarsuların kirlenmesi, denizde yaşayan canlıların toplu ölümleri, içme sularının kirlenmesi, salgın hastalıkların artması, canlıların yaşam kalitesinin düşmesi ve sağlıklarının bozulması, dolaylı olarak havayı ve toprağı etkileyeceğinden genel ekolojik dengenin sarsılması olarak sıralanabilir.

Gürültü Kirliliği
Sanayileşme ve modern teknolojinin ilerlemesiyle ortaya çıkan çevre sorunlarından biri de gürültü kirliliğidir. Gürültü “ istenmeyen ve dinleyene bir anlam ifade etmeyen ses” tir. Gürültünün insanlar üzerindeki olumsuz etkilerine bakıldığında; işitme sistemine etkileri (fiziksel etki), fizyolojik etki, psikolojik etki ve performans etki olmak üzere temel dört etki üzerinde durulmaktadır.

Psikolojik etki: Bulunan ortamda, belirlenmiş gürültü düzeylerini aşan gürültünün etkisinde kalan kişiler rahatsız, tedirgin ve sinirli olmakta; kişilerin yorgun ve zihinsel etkinliklerinde yavaş oldukları gözlenmektedir. Ani olarak yükselen gürültü düzeyleri insanlarda ayrıva korku da yaratabilmektedir.

Gürültü Kaynakları Çeşitleri
Gürültü kaynakları çeşitleri trafik gürültüsü, endüstri gürültüsü, inşaat gürültüsü, yerleşim alanlarında oluşan gürültü ve demir yolları- hava alanında oluşan gürültü olmak üzere beş sınıfta incelenmektedir

Doğal Kaynakların Azaltılması
Canlı hayatının devamı için gerekli olan kaynaklar su, toprak, hava ve ormanlardır. Bu kaynakların tümü, zaman içinde kendini yenileyebilme özelliğine sahiptir. Ancak bu kaynakların tüketiminde dengesizlik ya da aşırılık olursa bu kaynakların “tümden tükenme” tehlikesi oluşur.

Küresel Isınmanın Olası Etkileri
Küresel ısınmanın küresel çaptaki olası etkileri şu şekilde sıralanabilir;
Yükselen deniz seviyesi
Çölleşme
Hastalıkların yayılması
Kötü hasat
Değişen iklim örtüleri
Jeopolitik istikrarsızlık

Yeşil Yeşilciler: Çevresel sorunlarda daha az aktif olmalarına karşın yeşil ürünlere daha fazla istek gösterirler. Çevreyle belirli bir kapsamda ilgilenirler. Eğitim seviyesi ve gelir seviyesi gerçek mavi yeşillere göre düşüktür.

Klasik kahverengiler: Bu gruptakiler hiçbir şekilde çevre ile ilgilenmezler. Onlara göre çevre sorunu diye bir şey yoktur. En az eğitimli ve en az gelir seviyesine sahip tüketicilerdir.

Su tasarrufu: Günlük hayatta alınabilecek basit tedbirlerle su savurganlığının önüne geçilebilir. Hem birey hem de ülke olarak ekonomik kazanca büyük katkılar sağlanabilir
(Çetinavcı,2008:15):
• Evde sızdıran sifonlar ve damlayan musluklar tamir edilmelidir. Saniyede bir damla akan su, yılda üç metreküplük yani üç tonluk bir tüketime karşılık gelir.
• Diş fırçalama sırasında musluk açık bırakılmamalıdır.
• Bulaşık ve çamaşır makineleri tam dolmadan kullanılmamalıdır. Çamaşır ve bulaşık makineleri bir defada ortalama 40 litre su tüketmektedir.
• Banyo yerine duş, tercih edilmelidir. Bir duşta ortalama 50 litre su, bir banyoda 150 litre su tüketilir.
• Yeni teknolojiler sayesinde standart modellere göre yüzde 60 daha az su tüketen klozetler bulunmaktadır. Rezervuarların boyu küçültülmeli, 12-20 litrelik yerine 6-7 litrelik ve kademeli rezervuarlar tercih edilmelidir.
• Meyve ve sebze yıkanan su ile çiçekler sulanmalıdır.
• Çamaşır makinasından çıkan su gibi kullanılmış sular balkon ve tuvalet temizliğinde kullanılmalıdır.
• Kapı önü, balkon, teras gibi yerlerin temizliğinde hortumla su tutmak yerine süpürge kullanılmalıdır.
• Araba yıkarken kova ve sünger kullanılmalı, hortumla yıkama yapılmamalıdır.
• Bahçe sulamasında, buharlaşmanın az olduğu sabah ve akşam üstü saatlerini tercih edilmelidir.
• Suyun çeşmeden içildiği yerlerde boruda ısınan su nedeniyle su soğuyuncaya kadar boşa akıtılır. Suyu boşa akıtmak yerine soğutmak için buz kullanılmalıdır.
• Evlerde su tasarrufu sağlayıcı özellikte armatürler kullanılmalıdır.
• Sokak çeşmeleri, amaçları dışında kullanılmamalıdır.
• Yollarda görülen her türlü içme suyu arızaları, altyapı kuruluşlarına haber verilmelidir.
• Binalar terk edilirken muslukların kapalı olduğundan emin olunmalıdır.
• Eğer evden uzun süre ayrı kalınacak ise su vanalarının kapalı olduğundan