TÜKETİM BİLİNCİ VE BİLİNÇLİ TÜKETİCİ

Sürdürülebilir tüketim, doğal kaynaklara aşırı yüklenmeden ve çevreyi yok etmeden, gelecek kuşakların ihtiyaçlarını karşılama olanaklarını da göz önünde bulundurarak bugünkü ihtiyaçlarımızı karşılama biçimidir

Bilinçli alışveriş için bilinçli tüketicinin geleneksel olarak sıralanan sorumlulukları şunlardır (Arslan, 2012: 93):

1. Doğal kaynakların kullanımına özen gösterilmesi,

2. Çevre-üretim tüketim dengesinin sağlanması,
3. Sosyal yönden sorumlu tüketim anlayışı,
4. Geleceği düşünme,

5. Aşırı ve gereksiz tüketimden uzak durulması,

6. Bilinçli alışveriş alışkanlığının kazanılması,

7. Çevre duyarlılığına sahip olunması.

Her şeyden önce sorumlu bir tüketicinin bilgili, bilinçli ve eğitime açık olması, reklâm gibi dış etkileri sağlıklı olarak yorumlayabilmesi ve hemen etkisinde kalmaması gerekir. Bilinçli tüketici, sınırsız bir tüketim furyasına kapılmadan, toplumdaki kaynakların kıt olduğunu düşünen, ön yargılara kapılmadan en uygun ürünü satın alan, ticarî ilişkilerinde dürüst ve onurlu davranan, karşılaştığı olumsuzlukları veya aksaklıkları çekinmeden dile getiren ve uygun yöntemlerle hakkını arayandır.

Tüketicileri mal ya da hizmet satın almaya yönelten üç temel etken söz konusudur. Bunlar (Ünsalver, 2011: 17,18);

1. İşlevsellik etkeni (ekonomik ve işe yararlılık),
2. Duygusal ve sosyal etkenler (duygusal bağ kurma ve sosyal etkileşim),
3. Kimlik ile bağlantılı etkenler (ideal benlik ya da kendini ifade etme biçimi).

Alışveriş bağımlılığı kavramı, tamamen takıntılı şekilde alışverişi düşünmeyi, planlar kurmayı ve alışveriş yapmayı ifade eder.

Takıntılı alışveriş yapmak ise hem alışveriş bağımlılığı gibi davranışsal bağımlılık çerçevesinde dürtü kontrol bozukluğu, hem de obsesif kompülsif bozukluk içinde yer alır.

Takıntılı alışveriş durumunun dört aşaması söz konusudur (Ünsalver, 2011: 26)

Beklenti: Belli bir ürüne sahip olmak ya da alışveriş eylemi ile ilgili düşünce, arzu ya da bilişsel düşünme dönemi.

Hazırlanma: Tüketicinin alışveriş yapmak için ne zaman, nereye gidebileceğini, hangi kredi kartlarını kullanabileceğini düşündüğü ve para harcamaya hazırlandığı dönem.

Alışveriş: Alışverişin yapıldığı ve özellikle de takıntılı alışveriş bozukluğu olan kişiler için yoğun heyecanın duyulduğu dönem.

Para Harcama: Tüketici tarafından ürünün satın aldığı ve alım sonrası hayal kırıklığı, pişmanlık ya da coşku ve mutluluk gibi duyguların yaşandığı dönemdir.

Bilinçli tüketicilerin satın alma sürecini oluşturan aşamalar şunlardır (Mert, 2004:316):

Alışveriş Öncesi Aşama: İhtiyacı ortaya çıkan tüketici, bu ihtiyacını giderecek mal ve/veya hizmet hakkında bilgi arayışına girer. Bilinçli tüketici bu aşamada, satın alacağı mal ve/veya hizmette bulunması gereken özellikler ve yararlar konusunda derinlemesine araştırmalar yapar. Öncelikle kendi bilgi ve deneyimlerinden yararlanır. Eğer kendi bilgi ve deneyimi yeterli olmazsa, arkadaş çevresine ve tanıdıklarına danışarak bilgi edinmeye çalışır ve elde ettiği seçenekleri değerlendirir.

Alışveriş Aşaması: Alışveriş aşamasında öncelikle alışveriş yapılacak yer belirlenir. Ardından ürünün markası, fiyatı, kalitesi gibi özellikleri açısından niteliği değerlendirilir. Daha sonra ödeme koşulları, garanti belgesi, satış sonrası hizmetler ile ilgili bilgiler edinilir, değerlendirilir ve böylece satın alma gerçekleşir. Bilinçli tüketici alışveriş sırasında, fiş ya da fatura, kullanma kılavuzu ve garanti belgesi vb. belgeleri mutlaka satıcıdan almalıdır.

Alışveriş Sonrası Aşama: Alışveriş sonrası aşamada, tüketici yaptığı alışverişin kendisini mutlu etmesi bilinciyle satın aldığı ürünü talimatlarına uygun olarak ve kendisine en çok yarar sağlayacak biçimde kullanır. Alışveriş sırasında aldığı ürünle ilgili kullanma kılavuzu vb. belgeleri okuyarak saklar. Tüketici eğer bu aşamada, satın aldığı mal ya da hizmetten tatmin olursa, mal ya da hizmeti başka tüketicilere de önererek (ağızdan ağza iletişim), mal ya da hizmetin gönüllü reklâmını da yapar.

Bilinçli alışveriş tekniğinde amaç; heyecan ve dış etkilerle hareket etmeden akılcı davranmak, planlı alışveriş yapmak, sağlıklı, güvenli, topluma ve çevreye duyarlı, kaliteli mal ve hizmetleri satın almak ve sonuçta da sağlık, refah, huzur ve mutluluğu artırmak yoluyla daha iyi bir yaşam standardına ulaşmaktır.

• İstek ve ihtiyaçların seçimi, alışverişin planlanmasında ilk adımdır. Alışverişe çıkmadan önce ihtiyaçların dengeli şekilde giderilmesi ve akıllı harcama yapılması amacıyla, gerçek ihtiyaçlarımız arasında bizim için en önemlisinden başlayarak bir sıralama yapılması gerekir. Kira, elektrik, su, telefon, doğalgaz, kredi kartı gibi zorunlu giderler için gerekli bütçe ayrıldıktan sonra ihtiyaçlar belirlenmeli ve harcama planı yapılmalıdır.

Alışverişte ön bilgi ve davranış, harcama kadar önemli bir öğedir. Bu nedenle satın alınacak malların ve hizmetlerin kalitesi, sağlık ve güvenliği ile çevreye duyarlılığı, fiyatı, bakım ve kullanım özellikleri, yedek parça ve satış sonrası servis ağı gibi öğeler göz önünde bulundurularak piyasadaki ürün çeşitleri, yeni çıkan marka ve modeller araştırılmalıdır. Katalog, broşür gibi yayınlardan, Internet’ten ve satıcılardan bilgi edinilmelidir. Kısacası iyi bir piyasa araştırması yapılmalı ve fiyatlar takip edilmelidir.

Alışveriş için ayrılan zaman, alınacak mal ve hizmeti iyi incelemeye yeterli olmalıdır. Alışveriş aceleye getirilmemeli, en uygun zaman belirlenmeli, eğer mümkünse alışveriş yerlerinin kalabalık olmadığı gün ve saatler seçilmelidir. Ayrıca alışveriş gününü ayın başı yerine ayın sonuna, hafta sonu yerine hafta ortasına ya da talebin ve yoğunluğun az olduğu zamanlara kaydırmanın, mal ve hizmeti seçim şartları ve fiyat açısından avantaj sağlayabileceği unutulmamalıdır.

Mutlaka bir alışveriş listesi hazırlanmalıdır. Alışveriş listeleri, hangi ürünlerin ne miktarda satın alınacağını gösterdiği için plan dışı satın almayı önler. Dolayısıyla kaynak ve zamandan kazanılır.

Yabancı mal veya hizmetlerle aynı kalitede olanlar arasından yerli olanın tercih edilmesi, tüketicinin ekonomik çıkarına uygun olacağı kadar yeni iş ve yatırım olanakları yaratarak ülke sanayisinin gelişmesine, kaynakların verimli kullanılmasına, böylece ülke ekonomisinin güçlenmesine katkı sağlayacağı unutulmamalıdır.

Uluslararası markayı taşıyan her malın kaliteli olduğu yanlış bir önyargıdır. “Yerli Malı” almak yerine ithal mal hayranlığı ve yabancı marka özentisi sonucu, özellikle genç tüketicilerin zaman zaman kalitesiz mallar satın almaları, sonradan pişman olmalarına yol açabilir. Bu konuda özellikle çocukların ve gençlerin eğitimi ve bilinçlendirilmesi büyük önem taşır.

Bilinçli tüketici, karşılaşılan tatmin olmama durumunu veya zararı dile getirirken sorumluluk bilinci içerisindedir. Bilinçli alışveriş için bilinçli tüketicinin geleneksel olarak sıralanan sorumlulukları şunlardır:
1. Doğal kaynakların kullanımına özen gösterilmesi,
2. Çevre-üretim tüketim dengesinin sağlanması,
3. Sosyal yönden sorumlu tüketim anlayışı,
4. Geleceği düşünme,
5. Aşırı ve gereksiz tüketimden uzak durulması,
6. Bilinçli alışveriş alışkanlığının kazanılması,
7. Çevre duyarlılığına sahip olunması.

Tüketicileri mal ya da hizmet satın almaya yönelten üç temel etken söz konusudur. Bunlar ;
1. İşlevsellik etkeni (ekonomik ve işe yararlılık),
2. Duygusal ve sosyal etkenler (duygusal bağ kurma ve sosyal etkileşim),
3. Kimlik ile bağlantılı etkenler (ideal benlik ya da kendini ifade etme biçimi).
Bu etkenler, satın alma kararını bazen ayrı ayrı, bazen bir arada etkileyebilir.

Takıntılı satın alma davranışını tanımlayan ölçütler şunlardır : a. Karşı gelmesi güç, kişiye anlamsız gelen ya da zorlayıcı şekilde, zihinde sık alışveriş yapma düşüncesi ya da eylemi,b. Sık sık bütçeyi aşacak miktarda alışveriş yapmak, ihtiyaç duyulmadan ürün satın almak ya da düşünülen süreden daha fazla alışverişte bulunmak, c. Satın alma eylemi ile meşgul olma, satın alma dürtüsü ya da davranışlarının kişide belirgin huzursuzluğa neden olmasıdır.
Takıntılı alışveriş sorununu belirlemede, tüketicinin mutlaka bir ürünü satın alması gerekmez. Tüketicinin uzun zamanını mağazaları gezerek geçirmesi de bir alışveriş sorununun varlığına işarettir. Ayrıca harcanan paranın miktarı da takıntılı alışverişi belirlemede ölçüt değildir. Ancak tüketicinin para harcama şekli hayatı üzerinde olumsuz sonuçlar ortaya çıkarmasına karşın sürdürülüyorsa, takıntılı alışverişten söz edilebilir.

Takıntılı alışveriş durumunun dört aşaması söz konusudur:
1. Beklenti: Belli bir ürüne sahip olmak ya da alışveriş eylemi ile ilgili düşünce, arzu ya da bilişsel düşünme dönemi.
2. Hazırlanma: Tüketicinin alışveriş yapmak için ne zaman, nereye gidebileceğini,
hangi kredi kartlarını kullanabileceğini düşündüğü ve para harcamaya hazırlandığı dönem.
3. Alışveriş: Alışverişin yapıldığı ve özellikle de takıntılı alışveriş bozukluğu olan kişiler için yoğun heyecanın duyulduğu dönem.
4. Para Harcama: Tüketici tarafından ürünün satın aldığı ve alım sonrası hayal kırıklığı, pişmanlık ya da coşku ve mutluluk gibi duyguların yaşandığı dönemdir.

Kredi kartlarının çeşitliliği ve kullanım kolaylığı, takıntılı alışveriş davranışını besleyen önemli sosyal etmenlerdendir. Tüketici açısından ürün satın alındığında elden paranın verilmesi bir çeşit kaybetme duygusuna neden olurken, plastik para (kredi kartı) bu yönde bir his yaratmamaktadır. Bunun dışındaki beyindeki nörokimyasallar, ya da çevreden algılanan duyumlar biyolojik nedenler arasında yer alırken, kendini değerli hissetme ihtiyacı ve alışveriş sırında satıcı ile kurulan iletişim ise psikolojik nedenlere örnek olarak gösterilebilir.

Alışveriş Aşaması: Alışveriş aşamasında öncelikle alışveriş yapılacak yer belirlenir. Ardından ürünün markası, fiyatı, kalitesi gibi özellikleri açısından niteliği değerlendirilir. Daha sonra ödeme koşulları, garanti belgesi, satış sonrası hizmetler ile ilgili bilgiler edinilir, değerlendirilir ve böylece satın alma gerçekleşir. Bilinçli tüketici alışveriş sırasında, fiş ya da fatura, kullanma kılavuzu ve garanti belgesi vb. belgeleri mutlaka satıcıdan almalıdır. Araştırma yapma ve çevreden bilgi alma; alışveriş öncesi aşamada, kullanma kılavuzunu okuma ise alışveriş sonrası aşamada gösterilen davranışlara örnektir.

Satış sonrası hizmet ve bakım gerektiren mallarda, yaygın servis ağı bulunanlar
tercih edilmesi, Satıcının davranışlarına dikkat edilerek alışveriş sırasında uyanık ve bilinçli hareket edilmesi, Satın alınacak mal ve hizmetin üretim, satış, tüketim veya kullanma aşamalarında, çevre dostu olmasına özen gösterilmesi alışveriş sırasında; Alınan malların bilgilendirici etiketleri, ambalajlar üzerinde yer alan bilgileri ve Türkçe tanıtma ve kullanma kılavuzları mutlaka okunması ve kullanım sırasında aynen uygulanması alışveriş sonrasında izlenmesi gereken ilkelerdir. Alışveriş için ayrılan zamanın, alınacak mal ve hizmeti iyi incelemeye yeterli olması ise alışverişin planlanmasında izlenmesi gereken bir ilkedir.

CE (Conformité Européenne) işareti; ürünün amacına uygun olarak kullanılması halinde; insan sağlığı, can ve mal güvenliği, hayvan ve bitki yaşam ve sağlığı, çevre ve tüketicinin korunması açısından en az güvenlik koşullarına uygun olduğunu gösterir. Oyuncaklarda; buzdolabı, çamaşır makinesi gibi elektrikli ev aletlerinde; cep telefonu, bilgisayar gibi elektronik aletlerde; çimento, pencere gibi inşaat malzemelerinde; ocak, fırın gibi gaz ile çalışan aletlerde;asansörlerde; takım tezgâhları gibi makinelerde; kan kitleri, gebelik testleri gibi tıbbi malzemelerde, düdüklü tencere gibi patlayabilir basınçlı kaplarda CE işareti mutlaka aranmalıdır.

Bu ürüne ihtiyacım var mı? Onu kiralayabilir, ödünç alabilir ya da başka bir kişi ile
paylaşabilir miyim? Ürün nerede ve nasıl üretildi? Yerel bir ürünü alma şansım olabilir mi? Ürün eskidiğinde onarabilme şansı var mı? Ürün geri dönüşümlü mü? soruları tüketicinin, ürün satın almaya karar verdiğinde öncelikle kendilerine sormaları gereken sorulardır. 

Satın alınan malın kullanımı ve bakımı istenen şekilde gerçekleşebiliyor mu? sorusu ise ürünü değerlendirme aşamasında sorulması gereken sorulardan biridir.

Kapıdan satışlarda sözleşme yapılmalı, sözleşme tarihi tüketici tarafından imzalanmalıdır.Malın tesliminden itibaren vazgeçme süresi içerisinde satıcıya ödeme yapılmamalı ve senet imzalamamalıdır. Taksitli satışlarda sözleşme yapılmalıdır. Taksit şartları ve vadeleri incelenmelidir. Bütün taksitler için tek bir senet imzalanmamalı, senetlerin her bir taksit için ayrı ayrı olacak şekilde ve tüketicinin adına düzenlenmesi istenmelidir. Kampanyalı satışlarda, sözleşme yapmadan önce kampanya düzenleyen firmaların reklâm ve ilânları incelenmelidir. Sözleşmedeki kampanya şartları, ön ödeme ve teslim süresi, kampanya bitiş tarihi ve malın teslim tarihi inceledikten sonra sözleşme yapılmalıdır. Mesafeli satış olarak adlandırılan yazılı, görsel, telefon ve elektronik ortamda ve diğer iletişim araçları kullanılarak ve tüketicilerle karşı karşıya gelinmeksiniz yapılan satışlarda; ön bilgilendirme ve sözleşme yapılması gerekir. İndirimli satışlara ise buna gerek yoktur.