TÜKETİM BİLİNCİ VE BİLİNÇLİ TÜKETİCİ

Sürdürülebilir tüketim alanında bireylere önerilebilecek iki önemli konu vardır. Birincisi, bireylerin tüketim davranışlarını, sürdürülebilir tüketime doğru değiştirmeleridir. Bu değişim, çevreye daha duyarlı tüketim davranışlarının sergilenmesi anlamı taşır. Örneğin; daha az kaynak kullanılarak üretilen, tüketim aşamasında enerji ihtiyacı daha az olan ve neredeyse tamamı geri dönüştürülebilir malzemeden yapılan ürünlerin tüketilmesi, buna yönelik davranışları açıklamaktadır. İkincisi ise toplam tüketim düzeyini azaltmaktır. Tüketim düzeyindeki yüksek artış oranının düşürülmesinin temelde iki yolu vardır. Bunlar; nüfus artış oranının düşürülmesi ve zengin ulusların gönüllü olarak tüketim miktarlarını azaltmasıdır.

Bilinçli alışveriş için bilinçli tüketicinin geleneksel olarak sıralanan sorumlulukları şunlardır:

Doğal kaynakların kullanımına özen gösterilmesi,

Çevre-üretim tüketim dengesinin sağlanması,

Sosyal yönden sorumlu tüketim anlayışı,

Geleceği düşünme,

Aşırı ve gereksiz tüketimden uzak durulması,

Bilinçli alışveriş alışkanlığının kazanılması,

Çevre duyarlılığına sahip olunması.

Tüketicileri mal ya da hizmet satın almaya yönelten üç temel etken söz konusudur. Bunlar;

İşlevsellik etkeni (ekonomik ve işe yararlılık),

Duygusal ve sosyal etkenler (duygusal bağ kurma ve sosyal etkileşim),

Kimlik ile bağlantılı etkenler (ideal benlik ya da kendini ifade etme biçimi).

Bir ürünün ucuz olduğu için tercih edilmesi ekonomik yani işlevsellik etmeni ile yönlendirilir.

Her şeyden önce sorumlu bir tüketicinin bilgili, bilinçli ve eğitime açık olması, reklâm gibi dış etkileri sağlıklı olarak yorumlayabilmesi ve hemen etkisinde kalmaması gerekir. Bilinçli tüketici, sınırsız bir tüketim furyasına kapılmadan, toplumdaki kaynakların kıt olduğunu düşünen, ön yargılara kapılmadan en uygun ürünü satın alan, ticarî ilişkilerinde dürüst ve onurlu davranan, karşılaştığı olumsuzlukları veya aksaklıkları çekinmeden dile getiren ve uygun yöntemlerle hakkını arayandır. Bunlardan kaynakların kıtlığını düşünmek çevre sorunlarıyla ilgilidir. Örneğin bulaşık makinesi alırken az su tüketimi yapan bir makinenin tercih edilmesi.

Alışveriş bağımlılığı kavramı, tamamen takıntılı şekilde alışverişi düşünmeyi, planlar kurmayı ve alışveriş yapmayı ifade eder. Alışveriş bağımlıları için harcamalar tamamen ihtiyaç dışı ve kontrolsüzdür. Dünya savaşlarının yaraları sarılıp, özellikle batı toplumlarının refahının ve tüketiminin artması ile birlikte alışveriş sorunları da daha fazla görünür olmaya başlamıştır. Günümüzde ise küreselleşmenin etkisiyle aşırı alışveriş yapmak tüm toplumların adeta sorunu haline gelmiştir. Ancak alışveriş bağımlılığı bir hastalık değil, davranış bozukluğu olarak kabul edilmektedir. Bu noktada alışveriş bağımlılığı ile takıntılı alışverişi birbirinden ayırmak gerekir. Alışveriş bağımlılığı, Internet bağımlılığı, egzersiz bağımlılığı, patolojik kumar gibi davranışsal bağımlılıklar içerisinde yer alan, içinde belli bir madde olmadan (alkol, sigara vb.) davranışı yaparak rahatlama ve huzur hissedilen durumu ifade eder.

Takıntılı alışveriş durumunun dört aşaması söz konusudur

Beklenti: Belli bir ürüne sahip olmak ya da alışveriş eylemi ile ilgili düşünce, arzu ya da bilişsel düşünme dönemi.

Hazırlanma: Tüketicinin alışveriş yapmak için ne zaman, nereye gidebileceğini, hangi kredi kartlarını kullanabileceğini düşündüğü ve para harcamaya hazırlandığı dönem.

Alışveriş: Alışverişin yapıldığı ve özellikle de takıntılı alışveriş bozukluğu olan kişiler için yoğun heyecanın duyulduğu dönem.

Para Harcama: Tüketici tarafından ürünün satın aldığı ve alım sonrası hayal kırıklığı, pişmanlık ya da coşku ve mutluluk gibi duyguların yaşandığı dönemdir.

Takıntılı alışveriş yapma alışkanlığının, tüketiciye ya da içinde bulunduğu ortama göre değişebilecek nedenleri vardır. Bu nedenler sosyal biyolojik ve psikolojik olarak sıralanabilir. 

Sosyal Nedenler: Alışveriş, genellikle içinde bulunduğumuz toplumun tepkilerini dikkate alarak sergilediğimiz davranışlar olarak ifade edilen sosyal bir davranıştır. Özellikle gelişmiş toplumlarda alışveriş yapmak, hem sosyal bir etkinlik, hem boş zaman geçirme şekli, hem de bir gerekliliktir. Tüketicileri çok sayıda ve kaliteli ürün satın almaya yönelten nedenlerin başında sosyal baskılar gelmektedir. Yapılan bir araştırmaya göre takıntılı alışveriş sorunu olan tüketicilerin, reklâmlarda gördükleri ürünlerin işlevselliğinden çok, görünüşüne odaklı bir satın alma gerçekleştirdiklerini ortaya koymaktadır. Bulgular, yaklaşık 30-40 yıl öncesinde ürün satın alırken dikkate alınan “evladiyelik-ömür boyu kullanılabilirlik” ölçütünün günümüzde tasarım odaklı, markalı ve sosyal olarak arzu edilen ürünlere yöneldiğini göstermektedir. Bu konuda kredi kartlarının çeşitliliği ve kullanım kolaylığı, takıntılı alışveriş davranışını besleyen önemli sosyal etmenlerdendir. Tüketici açısından ürün satın alındığında elden paranın verilmesi bir çeşit kaybetme duygusuna neden olurken, plastik para (kredi kartı) bu yönde bir his yaratmamaktadır.

Bu doğrultuda bütçesine uygun olmayan bir ayakkabının satın alınmasının altında sosyal nedenlerin yattığı söylenebilir.

Bilinçli tüketicilerin satın alma sürecini oluşturan aşamalar şunlardır:

Alışveriş Öncesi Aşama: İhtiyacı ortaya çıkan tüketici, bu ihtiyacını giderecek mal ve/veya hizmet hakkında bilgi arayışına girer. Bilinçli tüketici bu aşamada, satın alacağı mal ve/veya hizmette bulunması gereken özellikler ve yararlar konusunda derinlemesine araştırmalar yapar. Öncelikle kendi bilgi ve deneyimlerinden yararlanır. Eğer kendi bilgi ve deneyimi yeterli olmazsa, arkadaş çevresine ve tanıdıklarına danışarak bilgi edinmeye çalışır ve elde ettiği seçenekleri değerlendirir.

Alışveriş Aşaması: Alışveriş aşamasında öncelikle alışveriş yapılacak yer belirlenir. Ardından ürünün markası, fiyatı, kalitesi gibi özellikleri açısından niteliği değerlendirilir. Daha sonra ödeme koşulları, garanti belgesi, satış sonrası hizmetler ile ilgili bilgiler edinilir, değerlendirilir ve böylece satın alma gerçekleşir. Bilinçli tüketici alışveriş sırasında, fiş ya da fatura, kullanma kılavuzu ve garanti belgesi vb. belgeleri mutlaka satıcıdan almalıdır.

Alışveriş Sonrası Aşama: Alışveriş sonrası aşamada, tüketici yaptığı alışverişin kendisini mutlu etmesi bilinciyle satın aldığı ürünü talimatlarına uygun olarak ve kendisine en çok yarar sağlayacak biçimde kullanır. Alışveriş sırasında aldığı ürünle ilgili kullanma kılavuzu vb. belgeleri okuyarak saklar. Tüketici eğer bu aşamada, satın aldığı mal ya da hizmetten tatmin olursa, mal ya da hizmeti başka tüketicilere de önererek (ağızdan ağza iletişim), mal ya da hizmetin gönüllü reklâmını da yapar.

Yabancı mal veya hizmetlerle aynı kalitede olanlar arasından yerli olanın tercih edilmesi, tüketicinin ekonomik çıkarına uygun olacağı kadar yeni iş ve yatırım olanakları yaratarak ülke sanayisinin gelişmesine, kaynakların verimli kullanılmasına, böylece ülke ekonomisinin güçlenmesine katkı sağlayacağı unutulmamalıdır. Uluslararası markayı taşıyan her malın kaliteli olduğu yanlış bir önyargıdır. “Yerli Malı” almak yerine ithal mal hayranlığı ve yabancı marka özentisi sonucu, özellikle genç tüketicilerin zaman zaman kalitesiz mallar satın almaları, sonradan pişman olmalarına yol açabilir. Bu konuda özellikle çocukların ve gençlerin eğitimi ve bilinçlendirilmesi büyük önem taşır.

Alışveriş sırasında izlenmesi gereken ilkeler çerçevesinde tüketiciler, ürün satın almaya karar verdiklerinde öncelikle kendilerine aşağıdaki soruları sormalıdır?

Söz konusu soruların bir kağıda yazılarak cüzdana konulması ve satın alma öncesi mutlaka bakılması önerilir. Tüketicinin indirim potansiyel için bekleme kararı alması, beklersem ne olur sorunun yanıtına verilmiş bir tepki olarak yorumlanabilir.

Sürdürülebilir tüketim, doğal kaynaklara aşırı yüklenmeden ve çevreyi yok etmeden, gelecek
kuşakların ihtiyaçlarını karşılama olanaklarını da göz önünde bulundurarak bugünkü ihtiyaçlarımızı karşılama biçimidir.

Bireyler tüketim davranışlarını, sürdürülebilir tüketime doğru değiştirmeleridir. Bu değişim, çevreye daha duyarlı tüketim davranışlarının sergilenmesi anlamı taşır. Örneğin; daha az kaynak kullanılarak üretilen, tüketim aşamasında enerji ihtiyacı daha az olan ve neredeyse tamamı geri dönüştürülebilir malzemeden yapılan ürünlerin tüketilmesi, buna yönelik davranışları açıklamaktadır. Toplam tüketim düzeyi azaltılmalıdır.

Bilinçli alışveriş için bilinçli tüketicinin geleneksel olarak sıralanan sorumlulukları şunlardır;
1. Doğal kaynakların kullanımına özen gösterilmesi,
2. Çevre-üretim tüketim dengesinin sağlanması,
3. Sosyal yönden sorumlu tüketim anlayışı,
4. Geleceği düşünme,
5. Aşırı ve gereksiz tüketimden uzak durulması,
6. Bilinçli alışveriş alışkanlığının kazanılması,
7. Çevre duyarlılığına sahip olunması.

Bilinçli tüketici, sınırsız bir tüketim furyasına kapılmadan, toplumdaki kaynakların kıt olduğunu düşünen, ön yargılara kapılmadan en uygun ürünü satın alan, ticarî ilişkilerinde dürüst ve onurlu davranan, karşılaştığı olumsuzlukları veya aksaklıkları çekinmeden dile getiren ve uygun yöntemlerle hakkını arayandır.

Elektrik süpürgesi satın alırken temizleme gücü yüksek ve kullanılmadığı zamanlarda fazla yer kaplamayacak uygun fiyatlı bir model tercih edildiğinde, işlevsellik ön planda tutulmuş olur.

Alışveriş bağımlılığı kavramı, tamamen takıntılı şekilde alışverişi düşünmeyi, planlar kurmayı ve alışveriş yapmayı ifade eder. Alışveriş bağımlıları için harcamalar tamamen ihtiyaç dışı ve kontrolsüzdür.

Eğer kalem koleksiyonu yapan tüketici, sigorta primini ödemek için ayırdığı parayı 2785. kalemi almak üzere harcıyorsa dürtü kontrol bozukluğu gösterir.

Alışveriş aşamasında öncelikle alışveriş yapılacak yer belirlenir. Ardından ürünün
markası, fiyatı, kalitesi gibi özellikleri açısından niteliği değerlendirilir. Daha sonra ödeme koşulları, garanti belgesi, satış sonrası hizmetler ile ilgili bilgiler edinilir, değerlendirilir ve böylece satın alma gerçekleşir. Bilinçli tüketici alışveriş sırasında, fiş ya da fatura, kullanma kılavuzu ve garanti belgesi vb. belgeleri mutlaka satıcıdan almalıdır.

Bilinçli alışveriş tekniğinde amaç; heyecan ve dış etkilerle hareket etmeden akılcı davranmak, planlı alışveriş yapmak, sağlıklı, güvenli, topluma ve çevreye duyarlı, kaliteli mal ve hizmetleri satın almak ve sonuçta da sağlık, refah, huzur ve mutluluğu artırmak yoluyla daha iyi bir yaşam standardına ulaşmaktır.

Alışverişte ön bilgi ve davranış, harcama kadar önemli bir öğedir. İstek ve ihtiyaçların seçimi, alışverişin planlanmasında ilk adımdır. Alışveriş için ayrılan zaman, alınacak mal ve hizmeti iyi incelemeye yeterli olmalıdır. Mutlaka bir alışveriş listesi hazırlanmalıdır. Uluslararası markayı taşıyan her malın kaliteli olduğu yanlış bir önyargıdır.