TÜKETİM BİLİNCİ VE BİLİNÇLİ TÜKETİCİ - Deneme Sınavı - 8

Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın katkıları ile Tüketici ve Çevre Eğitim Vakfı ve Hacettepe Üniversitesi, Tüketici-Pazararaştırma-Danışma- Test ve Eğitim Merkezi ortak çalışması olarak 2008 yılında yapılan “Tüketicinin Korunması ve Tüketici haklarına İlişkin Bilinç Düzeyi Araştırması” tüketicilerin tüketici hakları ile ilgili bilgi düzeylerine göre kategorilere ayrılmasında orta bilinçli tüketici oranının çoğunlukta olduğunu göstermektedir

Tüketici Hakları Evrensel Beyannamesinin ikinci maddesinde hükümetler, belirli ilkeleri göz önünde tutarak, güçlü bir tüketiciyi koruma politikası geliştirip kuvvetlendirmeli
ve sürdürmelidir. Bunu yaparken her hükümet, tüketicilerin korunması ve sosyal şartları ile halkın ihtiyaçları doğrultusunda ve önerilen tedbirlerin sonuçlarını ve yararlarını
kavrayarak kendi önceliklerini belirlemelidir.” ifadesine yer verilmiştir. Bu deklarasyon
temelde sekiz ana ilkeden oluşmaktadır;

Tüketicilerin Temel İhtiyaçlarının Karşılanması Hakkı: İnsanın, insan olmaktan
doğan ve hayatını devam ettirebilmesi için gereken asgarî ihtiyaçlarını karşılayabileceğini
belirten bu hak, tüketicinin en temel hakkıdır. Gelişen ve değişen dünya şartları içerisinde; beslenme, barınma, giyim, temizlik, ısınma, aydınlanma, içecek su bulma, ulaşım,
haberleşme gibi ihtiyaçlar tüketicinin en temel hakları arasındadır.

Tüketici Hakları Evrensel Beyannamesinin ikinci maddesinde hükümetler, belirli ilkeleri göz önünde tutarak, güçlü bir tüketiciyi koruma politikası geliştirip kuvvetlendirmeli
ve sürdürmelidir. Bunu yaparken her hükümet, tüketicilerin korunması ve sosyal şartları ile halkın ihtiyaçları doğrultusunda ve önerilen tedbirlerin sonuçlarını ve yararlarını
kavrayarak kendi önceliklerini belirlemelidir.” ifadesine yer verilmiştir. Bu deklarasyon
temelde sekiz ana ilkeden oluşmaktadır;

Tazmin Edilme (Zararların Karşılanması) Hakkı: Satın alınan mal ya da hizmetlerin
öngörülen nitelikte olmaması, ayıplı çıkması durumunda; ayıplı malın geri alınması, değiştirilmesi, ayıplı hizmetin yeniden görülmesi ve bunun gibi ayıpların ve neden oldukları
her türlü maddi, hukuki ve ekonomik zararların karşılanmasıdır. Tüketici, üretici ya da
satıcı tarafından zararın karşılanmadığı durumlarda, karar süreçlerinin uzun olmadığı,
tüketicilerin katlanacağı masrafların yüksek olmadığı yargı yollarına başvurabilmelidir.

En geniş tanımıyla bilinçli tüketici; sivil toplum kuruluşları aracılığıyla örgütlenmiş,
bir mal ya da hizmeti satın alırken, ondan en fazla yararı sağlamayı amaçlayan, gerçek ihtiyaçlarını göz önünde tutan, planlı ve belgeli alışveriş yapan, alışverişin nesnesi değil öznesi
olduğunun bilincinde olan, kalitesi, standardı yüksek, sağlıklı, güvenli, çevreci ürünü seçme olgunluğunu taşıyan, tüm bunlarla birlikte bütçesine en uygun ürünü seçip tasarrufa
önem veren ve aynı zamanda kaliteyi denetleyen, benzerleri arasında yerli ürünleri seçen,
dolayısıyla, giderek ekonomiyi verimliliğe yöneltecek olan yadsınmaz bir sosyo-ekonomik
öğedir

Yaptığı tüketimin kendileri, toplum ve dünya üzerinde etkili olduğunu fark edebilen
tüketiciler, bilinçli tüketiciler olarak nitelendirilir (Kozinets ve Handelman, 2004: 698).
Bilinçli tüketicinin sahip olması gereken özellikler şunlardır;
• Mal ve hizmet satın alırken temel ihtiyacını ön planda tutmak,
• Satın alacağı mal ve hizmetlerin kaliteli, güvenli, ucuz ve sağlıklı olması konusunda
araştırmada bulunmak,
• Firmalar arasında güvenirliliği ön planda tutmak,
• Hakkını bilmek, haklarına sahip çıkmak ve savunmak,
• Çevreye karşı duyarlı olmak,
• Yanıltıcı medyanın ve yanıltıcı reklâmların etkisinde kalarak ihtiyaca uygun olmayan davranışlar göstermemek,
• Tüketimin nesnesi değil, öznesi olmak,
• Tüketici haklarının yerleştirilmesi ve korunması konusunun, tüketici birlikleri ve
örgütlenmeyle sağlanabileceğine inanan kişi olmak.

Geçmişi Bâbil ve Roma dönemlerine kadar uzanan “Tüketicinin Korunması” konusu, hukuk, iktisat ve sosyoloji gibi birçok bilim dalının ilgilendiği karmaşık bir yapıya sahiptir.
Üretim biçimlerinin değişmesi ile toplumun gelişmesi sürecinde, üretim faaliyetinin giderek artması ve çeşitlenmesi, toplumun her kesiminde yaşayan tüketicileri değişik yönlerden korumasız duruma düşürmüştür. Bu durum, “tüketicilik” akımının ortaya çıkmasına
neden olmuştur. İlk defa 19.yüzyılda tüketicinin korunması konusu, ABD’de konuşulmaya
başlanmış, daha sonra 1950-1960’lı yıllarda toplumsal bir sorun olarak ortaya çıkmıştır.
Türkiye’de ise 1970’lı yıllarda gündeme giren bu konu “4077 Sayılı Tüketicinin Korunması
Hakkında Kanun” ile 1995 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

Tüketicileri korumayı gerekli kılan nedenler şu şekilde
özetlenebilir 


• Gelişen teknolojilerin tüketim ürünlerinde çeşitliliği sürekli artırması,
• Sanayi ürünlerinin tüketimdeki payının azalması ve bu ürünleri üreten işletmelerin güçlü ve örgütlü olmaları,
• Tüketicilerin iyi bir alışveriş için geliri, gerekli zamanı ve bilgisinin sınırlı olması,
• Tüketicilerin yanıltıcı olabilecek reklâmların etkisinde kalmaları,
• Toplumda; çocuklar, yaşlılar, engelliler ve az gelirli ve daha çok korunmaya ihtiyaç
gösteren tüketicilerin var olmasıdır.

Tüketicilerin korunmasının amaçları kısaca başlıklar halinde şöyle sıralanabilir;

• Tüketicinin bir ürünü alırken seçimini ihtiyaçlarına en uygun ve akılcı şekilde yapabilmesi için kendisine gerekli bilgileri sağlamak,
• Tüketicinin doğru ve sağlıklı bir tüketici ve yurttaşlık bilincine sahip olabilmesi
için gerekli altyapıyı oluşturmak,
• Tüketiciyi güvenilir ve sağlıklı olmayan ürünleri satın almaktan korumak,
• Kalite kontrolü sağlamak, tüketicilere ürünlerin kalitesini nasıl belirleyecekleri konusunda uyarmak,
• Üretim işletmelerine ve aracı kurumlara, tüketicinin korunması konusunda en büyük sorumluluğun düştüğünü kabul ettirmek,
• Tüketicilerin, medya ve reklâmların etkisinde kalarak ihtiyaçları olmayan mal ve
hizmetleri tüketmelerine engel olmak,
• Tüketicilere sadece kendi değil, tüm tüketicilerin haklarına nasıl sahip çıkması gerektiğini öğreterek tüketiciler arası dayanışmayı kuvvetlendirmektir

Tüketicinin korunmasını sağlamak için çeşitli araçlara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu araçlar
beş grupta toplanmaktadır (Kapağan, 2004: 4-8);
Tüketiciler
Bir hakkı korumanın en iyi yollarından biri, o hakka sahip olan kişinin, bu bilince sahip
olmasıdır. Bu nedenle korunma konusunda en büyük görev ve sorumluluk, tüketicinin
kendisine düşmektedir

Uluslararası Tüketici Örgütü (ICU) tarafından belirlenen ve Birleşmiş Milletler (BM)
tarafından kabul edilip BM Tüketici Rehberinde yayınlanan ve evrensel olarak kabul edilen dokuz temel tüketici hakkı şu şekilde sıralanabilir (Topuksak, Kublay ve Kalanlar, 2010
:216-219; Arslan, 2012: 91-93);
1. Temel ihtiyaçların giderilmesi hakkı
2. Güvenlik ve güven duyma hakkı
3. Ekonomik çıkarların korunması hakkı
4. Zararların karşılanması (tazmin edilme) hakkı
5. Örgütlenme ve temsil edilme hakkı
6. Bilgilendirme ve eğitim hakkı
7. Bilgi edinme hakkı
8. Sağlıklı bir çevreye sahip olma hakkı
9. Şikâyet hakkı

Güvenlik ve Güven Duyma Hakkı
Tüketicilerin doğrudan sağlıkları ile ilgili olan bu hak, tüketiciye sunulan ve tüketicinin aldığı mal ve hizmetlerin, tüketicinin yaşamıını ve sağlığını tehlikeye düşürmeyecek ve güvenliğine zarar vermeyecek derecede güvenilir ve kaliteli olması gerekliliğini içermektedir.

Örgütlenme ve Temsil Edilme (Sesini Duyurma) Hakkı
Tüketiciyi bir güç olarak tanımlamak ve etkin hale getirmek için tek yol olarak görülen
örgütlenme, demokrasinin vazgeçilmez bir öğesidir. Tüketici örgütleri kurmak, desteklemek, güçlendirmek ve tüketicilerin ilgili yerlerde temsil edilmelerini, görüşlerinin alınabilmesini sağlamak, bu hakkın temelidir. Ayrıca örgütlenme ve temsil edilme hakkı, tüketicilerin hak ve çıkarlarıyla doğrudan veya dolaylı olarak kendilerini ilgilendiren kanunî,
idarî, teknik, ticarî, ekonomik, sosyal ve siyasi her konuda düşünce ve görüşlerini belirtebilmeleri, kamuoyu oluşturabilmeleri ve çeşitli kuruluşlarca alınan kararlara örgütleri
aracılığı ile demokratik şekilde katılabilmelerini ifade eder.

Tüketici Sorunları
Tüketicilerin sıklıkla karşılaştıkları sorunlar şu şekilde özetlenebilir;

Üründen Kaynaklanan Sorunlar
Tüketici tarafından satın alınan ürünün, etiketinde belirtilen özellikleri taşımaması veya
eksik taşıması, o maldan haklı olarak bekleyebileceği güvenilirliği sağlayamadığı durumlarda oluşan sorunlardır.

TÜRKİYEDE TÜKETİCİNİN KORUNMASINA YÖNELİK
DÜZENLEMELER
Türkiye’de 1995 yılında yürürlüğe giren “4077 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun (TKHK)” un Md/1’de belirtilen amacı (http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/11/20131128-1.htm, Erişim tarihi: 13.11.2018)

Hükümleri yönünden belirginlik derecesine göre ayıplar ise TKHK’nda üçe ayrılır
(Baykan, 2004:232):
• Bilinen Ayıplar: Üzerinde “özürlüdür” ibareli etiket taşıyan veya ayıplı mal satışına ayrılmış mekânlarda satılan mallar daki ayıplardır.
• Görünür Ayıplar: Derinlemesine inceleme yapılmasına gerek olmadan kolaylıkla
anlaşılabilen ayıplardır.
• Gizli Ayıplar: Ancak ciddi bir kontrol ile veya malın bir süre kullanılmasından
sonra anlaşılabilen ayıplardır.

Çevre sorunları, daha önceleri, sadece belirli bir yer ya da bölge ile sınırlı olarak düşünülürken, günümüzde küresel bir nitelik kazanmıştır. Sorunlar tüm dünyayı ilgilendirmekte, sonuçları tüm dünyayı etkilemektedir. Çevre sorunlarına karşı duyarlı olmak, çevre sorunlarını bilmek ve çevre sorunlarına karşı çözüm üretmek dünyada yaşayan tüm insanların görevidir. Yani bölgesel değil küresel bir sorundur.

Çevre sorunlarının temelde iki farklı biçimde ortaya çıktığı gözlemlenmektedir. Birincisi, doğal kaynakların üretim/tüketim etkinlikleri çerçevesinde aşırı kullanımı, ikincisi ekosistemin giderme/ özümseme kapasitesini aşan miktarlarda atığın doğaya bırakılmasıdır. Çevre sorunlarının oluşmasındaki temel nedenler arasında düzensiz sanayileşme, çarpık kentleşme ve nüfus oranındaki artış
ifade edilmektedir.

Hava kirliliğine neden olan kaynaklar; doğal ve yapay kaynaklar olmak üzere ikiye ayrılır. Doğal kaynaklar; yanardağ faaliyetleri, insan kaynaksız oluşan orman yangınları, çöl tozları, açık arazideki hayvan türlerinin ve bitki örtüsünün bozulması gibi bazı doğa olayları sebebiyle havayı kirleten maddelerdir. Yapay kaynaklardan oluşan iki tür hava kirliliği bulunmaktadır; Sanayileşme ile kirlilik yaratanlar ile otomobil egzozundan çıkan gazların ürettiği “dış ortam kirliliği” ve evde ısınma ve yemek pişirmede yakıtların yakılmasının neden olduğu “iç ortamsal kirlilik”. Hava kirliliği, sanayileşmiş ülkelerdeki fabrika ve motorlu taşıt sayısı çokluğu sebebiyle, sanayileşmiş ülkeleri sıkıntıya sokan bir sorun olarak görülmüştür. Son yıllarda ise gelişmekte olan ülkelerdeki “iç ortam kirliliği” tehlikelerine dikkat çekilmektedir. Hava kirliliğinin en önemli nedenlerinin başında fosil yakıtların tüketilmesi, egzoz gazları, çöplerin yakılması ve radyoaktif ışınlar gelmektedir.

Sanayileşmiş ülkelerde, su kirliliği olaylarına sıklıkla tarım alanlarında gübrelerin aşırı kullanımı neden olmaktadır. Yıllar süren bir dönem içinde kimyasal böcek öldürücülerin içindeki nitratlar yer altı suyu birikimine sızmış; Avrupa’da yer altı suyunun yaklaşık yüzde 25’i Avrupa birliği tarafından izin verilebilir sayılandan daha yüksek kirlilik düzeyi göstermektedir.

Yüksek düzeyde gürültünün etkisinde kalan kişilerde, yüksek kan basıncı oluştuğu ve bu durumun kalıcı olduğu yapılan gözlemlerle kanıtlanmıştır. Gürültünün migren, ülser, kalp krizi, dolaşım bozuklukları gibi rahatsızlıklara neden olabileceği ileri sürülmektedir ve kesinlikle kulakta tahribat
yapmaktadır. Bunlar gürültünün fizyolojik bir etkisidir. Bulunan ortamda, belirlenmiş gürültü düzeylerini aşan gürültünün etkisinde kalan kişiler rahatsız, tedirgin ve sinirli olmakta; kişilerin yorgun ve zihinsel etkinliklerinde yavaş oldukları gözlenmektedir. Bunlar ise psikolojik etkiye örneklerdir. : İş veriminin düşmesi, odaklanma bozukluğu, hareketlerin engellenmesi ise gürültünün performans üzerindeki olumsuz etkileridir.