TÜKETİCİ HUKUKU

Tüketicilerin taraf oldukları sözleşmenin geçerlilik şartları; tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’da yazılı olarak düzenlenmesi öngörülen sözleşmeler ile bilgilendirmelerin en az on iki punto büyüklüğünde, anlaşılabilir bir dilde, açık, sade ve okunabilir bir şekilde düzenleneceği ve bunların bir nüshası kâğıt üzerinde veya kalıcı veri saklayıcısı ile tüketiciye verileceği ifade edilmiştir. Sözleşmede bulunması gereken şartlardan bir veya birkaçının bulunmaması durumunda, eksiklik sözleşmenin geçerliliğini etkilemeyecektir. Bu eksikliğin sözleşmeyi düzenleyen tarafından derhâl giderilmesi gerekmektedir (TKHK m. 4/1). TKHK’daki bu düzenleme ile Kanunda yazılı olarak düzenleneceği öngörülen sözleşmelerin ve bilgilendirmelerin ne şekilde yapılacağı açıkça ortaya konulmuş; sözleşmede bulunması gereken şartlardan bir ya da daha fazlasının bulunmamasına bağlı hukuki sonuçlar belirtilmiştir. Sözleşmede belirtilen şartların yokluğu halinde, bu eksikliğin sözleşmeyi düzenleyen kişi olan satıcı, sağlayıcı, kredi veren veya benzeri tarafından hemen giderilmesi gerekmektedir.

Tüketici işlemlerinde, tüketicinin edimlerine karşılık olarak alınan şahsi teminatlar, her ne isim altında olursa olsun adi kefalet sayılır. Tüketicinin alacaklarına ilişkin karşı tarafça verilen şahsi teminatlar diğer kanunlarda aksine hüküm bulunmadıkça müteselsil kefalet sayılır (TKHK m. 4/6). Kanun böylece, tüketici işlemi söz konusu olduğunda, bu işlem nedeniyle tüketicinin edimine karşılık alınan şahsi teminatların her ne isimle alınmış olursa olsun adi kefalet sayılacağını belirtmiştir. Tüketiciden alınan bu teminatlara Borçlar Kanununun adi kefalet hükümleri uygulanacaktır.

Satıcının vitrinde, rafta, elektronik ortamda veya açıkça görülebilir herhangi bir yerde teşhir edilen malın, satılık olmadığı belirtilen bir ibareye yer verilmedikçe satışından kaçınması mümkün değildir. Aynı şekilde hizmet sağlayıcı da hizmet sağlamaktan haklı bir sebep olmaksızın kaçınamayacaktır (TKHK m. 6/2) 

Türk hukukunda kural olarak sözleşme serbestliği geçerlidir. Kişiler bu kapsamda sözleşme yapıpyapmamakta özgürdürler. Oysa Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun açıkça sözleşme yapma zorunluluğu getirmektedir. Belirli koşulların varlığı halinde satıcı veya sağlayıcı tüketicinin talebi halinde, sözleşme yapmaktan kaçınamayacaktır. Kanunda bu zorunluluğa uyulmaması halinde ayrıca cezai yaptırım öngörülmüştür (TKHK m. 77).

Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’un amacı ve kapsamını belirleyebilmek için Kanunun kabul ediliş nedenlerine de bakmak gerekir. Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanunun kabul ediliş nedenlerini şu şekilde sıralayabiliriz:

1 Temmuz 2012 tarihinde yürürlüğe giren2011 tarihli 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu ve 11 Ocak 2011 tarihli Türk BorçlarKanunu ile uyumun sağlanması

Uygulamada karşılaşılan sorunların giderilmesi

Avrupa Birliği Yönergeleri ile uyum sağlanması

Satış yöntemlerinin değişmesi ve yeni satış yöntemlerinin ortaya çıkışı

Mevcut cezalarda değişikliğin gerekli olması

Tüketicinin Korunması Hakkında Kanunun ayıplı mallarla ilgili 11. maddesi tüketicinin seçimlik haklarını düzenlemekte olup, Tazmin hakkına ilişkindir. Anılan maddeye göre, “malın ayıplı olduğunun anlaşılması durumunda tüketici; (a) Satılanı geri vermeye hazır olduğunu bildirerek sözleşmeden dönme, (b) Satılanı alıkoyup ayıp oranında satış bedelinden indirim isteme, (c) Aşırı bir masraf gerektirmediği takdirde, bütün masrafları satıcıya ait olmak üzere satılanın ücretsiz onarılmasını isteme, (ç) İmkân varsa, satılanın ayıpsız bir misli ile değiştirilmesini isteme, seçimlik haklarından birini kullanabilir.” Ayrıca tüketici herhangi bir zarara uğramışsa bu seçimlik haklarından biri ile birlikte 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu hükümleri uyarınca tazminat da talep edebilecektir.

6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’a göre tüketici; “ticari ve mesleki olmayan amaçlarla hareket eden gerçek veya tüzel kişiyi” ifade eder. Bu tanıma göre her alıcı tüketici sayılmaz. Bir kimse, kişisel gereksinimleri dışında, belirli bir meslek icrası, belirli bir üretimde kullanma, yeniden satış, ticari olarak kullanma vs. gibi amaçlarla hareket ediyorsa bu kişi tüketici olarak kabul edilmeyecektir. Malın aşınması, biçim değiştirmesi, tükenmesi, azalması, değerini yitirmesi sonucunu doğurabilecek bir şekilde hareket edilmesi halinde özel amaçla  hareketten söz edilir. Karma amaçla yapılan bir harekette söz konusu olmamalıdır. Bir mal veya hizmetin karma amaçla satın alınması, özellikle bir işletme ya da ticarethane işleten ya da meslek icra eden kişinin hem işletmesini, hem de aynı zamanda kişisel kullanımını ilgilendiren bir amaçla hareket etmesi anlamına gelir.

Tüketicilerin sorumlulukları şöyle sıralanabilir:

• Sorgulayıcılık
Mal ve hizmetlerin kalitesiyle ilgili düzenlemeler konusunda sorgulayıcı olmak
• Katılımcılık
Adil bir alışveriş olmasını sağlamalı ve kendini savunmalı
• Sosyal Sorumluluk
Davranışlarının toplumun diğer kesimlerinin üzerindeki etkilerine ilgili ve duyarlı bir sosyal sorumluluk ile hareket etmelidir.
• Ekolojik Sorumluluk
Fiziksel çevre üzerinde tüketici kararlarının etkilerine çok fazla duyarlılık göstermek
• Dayanışma
En iyi ve en etkili davranış, tüketici yararına yeterli ilginin gösterilmesini sağlamak amacıyla birlikte güçlü ve etkili olabilecek tüketici gruplarının oluşumu için işbirliği yapmaktır.

Tüketici sözleşmeleri, satıcı veya sağlayıcılar ile tüketiciler arasında gerçekleştirilen ve satıcı veya sağlayıcıların kendi işletme faaliyetleri kapsamında, tüketicilerin son kullanıcı olarak ihtiyaçlarını karşılamak üzere bir malın mülkiyetini veya kullanım hakkını devretmeyi ya da hizmetin sağlanmasını,
tüketicilerin ise bir bedel ödemeyi yükümlendikleri sözleşmelerdir.Tüketici sözleşmeleri tek tip olmayıp pek çok değişik tür sözleşmeyi kapsar.Tüketici sözleşmeleri karşılıklı, mal ve hizmet arzını amaçlayan sözleşmelerdir.  Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’da “hizmet sunma” sözünü kullanırken herhangi bir iş görme amacını güden sözleşmeler amaçlanmıştır. Yoksa burada Borçlar Kanunu’nda düzenlenmiş olan hizmet sözleşmesi kastedilmemiştir. Tüketici işlemlerinde sadece taraflardan birinin değil, her iki tarafın da “kimliği” önem taşımaktadır. Gerçekten taraflardan birisi tüketici olacağı gibi diğer tarafın da satıcı-sağlayıcı olması gerekmektedir.

Sipariş edilmeyen malların gönderilmesi ya da hizmetlerin sunulması durumunda, tüketiciye karşı herhangi bir hak ileri sürülemez. Bu hâllerde, tüketicinin sessiz kalması ya da mal veya hizmeti kullanmış olması, sözleşmenin kurulmasına yönelik kabul beyanı olarak yorumlanamaz. Tüketicinin malı geri göndermek veya muhafaza etmek gibi bir yükümlülüğü yoktur.  Dolayısıyla sipariş edilmeyen malların teslimi veya hizmetlerin sunulması halinde de ticari veya mesleki amaçlarla hareket edenlerin, tüketiciye karşı  herhangi bir hak ileri sürememeleri gerekir. Mal veya hizmetin tüketiciye sunulmuş olması halinde tüketicinin sessiz kalması ya da mal veya hizmeti kullanmış olması, sözleşmenin kurulmasına yönelik bir kabul beyanı olarak yorumlanamayacaktır. Satıcı ya da sağlayıcı bir mal veya hizmetin sipariş edildiğini iddia ediyor ise bu iddiasını ispat
etmek zorundadır.

Tüketiciler bazen belli bir malı almak istediklerinde veya bir hizmet talep ettiklerinde karşı taraf bundan kaçınabilmektedir. Hiçbir nedene bağlı olmaksızın mal ve hizmetin sunumundan kaçınmak mümkün değildir. Satıcının vitrinde, rafta, elektronik ortamda veya açıkça görülebilir herhangi bir yerde teşhir edilen malın, satılık olmadığı belirtilen bir ibareye yer verilmedikçe satışından kaçınması mümkün değildir. Aynı şekilde hizmet sağlayıcı da hizmet sağlamaktan haklı bir sebep olmaksızın kaçınamayacaktır. Ticari veya mesleki amaçlarla hareket edenler; aksine bir teamül, ticari örf veya adet ya da haklı bir sebep yoksa bir mal veya hizmetin satışını o mal veya hizmetin, kendisi tarafından belirlenen miktar, sayı, ebat gibi koşullara ya da başka bir mal veya hizmetin satın alınması şartına da bağlayamaz. Türk hukukunda kural olarak sözleşme serbestliği geçerlidir. Kişiler bu kapsamda sözleşme yapıp yapmamakta özgürdürler. Oysa Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun açıkça sözleşme yapma zorunluluğu getirmektedir. Belirli koşulların varlığı halinde satıcı veya sağlayıcı tüketicinin talebi halinde, sözleşme yapmaktan kaçınamayacaktır. Kanunda bu zorunluluğa uyulmaması halinde ayrıca cezai yaptırım öngörülmüştür.

Temel ihtiyaçları karşılama hakkı, tüketicilerin uygun fiyat ve iyi kalitede temel mallara ulaşabilmesini sağlayarak; hayatta kalma, yeterli yiyecek, giyecek, barınak, güvenlik ve sağlık garantini içeren bir haktır.

Üreticilerin ürettikleri malların öngörülen kullanım süreleri boyunca güvenli olmalarını sağlaması ve güvenlik bilgilerinin anlaşılabilen şekilde ürün üzerine konulması, tüketicilerin sağlık ve güvenliğinin korunması hakkı kapsamındadır. Piyasaya farklı malların girişine olanak sağlanması ise Ekonomik çıkarın korunması (tercihte bulunma) hakkı kapsamındadır.

Kullanma kılavuzlarının tüketiciye sunulması, malların üzerine içeriklerinin, kullanım şekli ve tarihi gibi bilgilerin verilmesi tüketicinin temel haklarından bilgilendirilme hakkına dayanır.

Mevzuat uyarınca, ülke genelinde yayın yapan radyo ve televizyon kuruluşlarının 08.00-22.00 saatleri arasında, ayda on beş dakikadan az olmamak üzere tüketicinin bilinçlendirilmesi amacıyla yayınlar yapmak zorunda olması tüketicinin eğitilme hakkı kapsamındadır.

Tazmin hakkı, satın alınan mal ya da hizmetlerin ayıplı çıkması durumunda; ayıplı malın geri alınması, değiştirilmesi, ayıplı hizmetin yeniden görülmesi ve ayıpların neden oldukları her türlü maddi, hukuki ve ekonomik zararların karşılanmasıdır.

Kavram olarak tüketicinin korunması, ilk defa 19. yüzyılda Amerika Birleşik Devletleri’nde ortaya çıkmıştır. Mal ve hizmetlerle gereksinimlerini giderenlerin korunmasına yönelik modern anlamda ilk yasal düzenlemeler, Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılmıştır. 1850 yılında ilk tüketici kooperatifinin kurulması sanayileşme süreci içerisinde tüketicinin korunması adına atılan ilk adımdır. Tüketiciyi korumaya yönelik ilk kanun 1872 yılında çıkarılmıştır. Bu kanun esasen posta güvenliğinin sağlanması amacıyla çıkarılmış ve tüketiciyi koruyucu düzenlemelere yer verilmiştir. 1890’daki “Sherman Antitröst Kanunu” bu tüketicinin korunması açısından ilk önemli kanun olarak kabul edilmektedir.

Avrupa Birliği’nde tüketiciler için en önemli gündem maddelerinden biri de gıda güvenliğidir. Bu konuda 2000 yılında Beyaz Kitap yayınlanmıştır.

Avrupa Birliğinin son dönemde çıkardığı ve Türkiye’deki gelişmelere de yol açan Avrupa Birliği tüketici mevzuatının önemli kısmını şu şekilde sıralayabiliriz: 2002/65/AT sayılı Finansal Hizmetlerin Mesafeli Satışı Yönergesi; 2005/29/AT sayılı Haksız Ticari Uygulamalar Yönergesi; 2008/48/AT sayılı Tüketici Kredileri Sözleşmeleri Yönergesi; 2008/122/AT sayılı Devre Tatil, Uzun Süreli Tatil Ürünü, Yeniden Satım ve Değişim Sözleşmeleri Yönergesi.

1985 yılına gelinceye kadar Türkiye’de tüketiciyi koruyucu hükümler başlangıçta genel hukukun bir parçası olarak çeşitli kanun, tüzük ve yönetmeliklerde yer almıştır. Daha sonraları, özellikle Türkiye ile Avrupa Birliği arasında kurulan Gümrük Birliğinin 1997 yılında yürürlüğe girmesinden önce, mevzuatın Avrupa Birliği mevzuatına uyumlu hale getirilebilmesi için bir takım düzenlemelere gerek duyulmuştur. Tüm bu gelişmeler sonucunda Türkiye’de 4077 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun hazırlanmış ve 1995 yılında kabul edilmiştir. Tüketici hukukunun gelişimi de 4077 sayılı bu Kanun’un yürürlüğe girmesi ile başlamıştır. Kanun, ayıplı mallardan tüketici kredilerine, taksitli satışlardan satış sonrası hizmetlere kadar birçok konuyu düzenlemiştir. Bu Kanunla birlikte, Türk Hukuk Sistemi; tüketici mahkemeleri, tüketici sorunları hakem heyetleri, tüketici konseyi gibi yeni kurumlarla tanışmıştır. Daha da önemlisi bu Kanun ile tüketici haklarının ne olduğu ve bu hakların nasıl kullanılacağı ortaya konulmuştur. Bu Kanunda zaman içinde değişiklikler yapılmıştır. Daha sonra 4077 Kanunu yürürlükten kaldıran ve 28 Mayıs 2014 tarihinde yürürlüğe giren 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun kabul edilerek Avrupa Birliği düzenlemeleri ile de uyumlu yeni düzenlemelere yer verilmiştir. 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’un gerekçesinde belirttiği gibi, “23/2/1995 tarihli ve 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ve ilgili mevzuat 1995 yılında yürürlüğe girdiğinden bu yana tüketicinin korunması hukuku Türkiye’de önemli bir gelişme kaydetmiş; 2003 yılında gerçekleştirilen kapsamlı değişiklikler de tüketici hareketine ek bir ivme kazandırmıştır. Ancak bu düzenlemelerin tümünün, Avrupa Birliği (AB) mevzuatı ile tam uyumunun sağlanması için gözden geçirilmesi ve kısmen yeniden kaleme alınması ihtiyacı özellikle AB-Türkiye tarama toplantıları çerçevesinde kendisini göstermiştir. Kanun değişikliğine gidilmesinin en temel amaçlarından birisi, AB’nin son dönemde çıkardığı ve henüz mevzuatımıza aktarılmamış olan, 2002/65/AT sayılı Finansal Hizmetlerin Mesafeli Satışı, 2005/29/ AT sayılı Haksız Ticari Uygulamalar, 2008/48/AT sayılı Tüketici Kredileri Sözleşmeleri, 2008/122/AT sayılı Devre Tatil, Uzun Süreli Tatil Ürünü, Yeniden Satım ve Değişim Sözleşmeleri, 2001/83/EU sayılı Tüketici Hakları Yönergelerinin iç hukukumuza aktarılması olmuştur. Diğer taraftan, bu Tasarı hazırlanırken tüketicinin korunması alanında AB tarafından çıkarılmış olan bütün Yönergeler incelenmiş ve iç hukukumuzdaki değişiklikler ona göre şekillendirilmiştir. 6502 sayılı Kanun ile AB Yönergeleri ve AB Tavsiyeleri iç hukukumuza aktarılmıştır.

Birleşmiş Milletler Deklarasyonunda, sekiz temel tüketici hakkı ortaya konulmuştur: I. Temel İhtiyaçları Karşılama Hakkı; II. Sağlık ve Güvenliğin Korunması Hakkı; III. Ekonomik Çıkarların Korunması (Tercihte Bulunma) Hakkı; IV. Bilgi Edinme (Bilgilendirilme) Hakkı V. Eğitilme Hakkı; VI. Tazmin (Zararların Giderilmesi) Hakkı; VII. Örgütlenme ve Temsil Edilme (Sesini Duyurma) Hakkı; VIII. Sağlıklı Bir Çevrede Yaşama Hakkı