TÜKETİCİ HUKUKU

Kavram olarak tüketicinin korunması, ilk defa 19. yüzyılda Amerika Birleşik Devletleri’nde ortaya çıkmıştır.

Avrupa Birliği’nde 1972 yılında Paris’te devlet ve hükümet başkanlarının katılımıyla gerçekleşen zirve toplantısından sonra, tüketicinin haklarına ve bu hakların korunmasına yönelik politikaların uygulanmasına başlanmıştır.

Türkiye’de ilk Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun 1995 yılında kabul edilmiştir.

Tüketici Hakları Evrensel Beyannamesinde sekiz temel tüketici hakkı ortaya konulmuştur.

Temel ihtiyaçları karşılama hakkı, tüketicilerin uygun fiyat ve iyi kalitede temel mallara ulaşabilmesini sağlayarak; hayatta kalma, yeterli yiyecek, giyecek, barınak, güvenlik ve sağlık garantini içeren bir haktır.

Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’un ayıplı mal ve hizmetlerde seçimlik hakları ile ilgili 11. ve 15. maddelerinde “Tüketici, bu seçimlik haklarından biri ile birlikte Türk Borçlar Kanunu hükümleri uyarınca tazminat da talep edebilir” hükmüne yer verilmiştir.

Sübjektif sistem tüketiciyi esas alır ve birçok kavramı tüketiciyi esas alarak tanımlar.

Tüketici, mevcut pazarda talepte bulunan sıfatıyla gereksinim duyduğu mal ve hizmetleri gidermeye çalışan kişidir.

Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’da yazılı olarak düzenlenmesi öngörülen sözleşmeler ile bilgilendirmelerin en az on iki punto büyüklüğünde hazırlanması gerekmektedir.

Tüketici işlemine bağlı kıymetli evraklar sadece nama yazılı olabilirler.

Mal ve hizmetlerle gereksinimlerini giderenlerin korunmasına yönelik modern anlamda ilk yasal düzenlemeler, Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılmıştır.

Tüketici hukukunun tarihsel gelişiminde Avrupa Birliği’ndeki gelişmeler incelendiğinde,  ilk kez ekonomik politikaların sosyal politikaları desteklemesi gerektiği ve tüketicinin korunmasının da sosyal politikalar içinde yer aldığı  1972’de yapılan Paris zirvesinde belirtilmiştir.

Avrupa Birliği’nde ise, 1975’te Avrupa tüketici hakları beyannamesi niteliğinde bir belge sayılan 1. Tüketici Programında da beş temel tüketici hakkından söz edilmiştir. Bunlar: 
• Tüketicinin sağlığının ve güvenliğinin korunması hakkı
• Tüketicinin ekonomik çıkarlarının korunması hakkı
• Tüketicinin tazmin (zararların giderilmesi)
hakkı
• Tüketicinin bilgilendirme ve eğitim hakkı
• Tüketicinin temsil edilme hakkı

Tatmin edici bir kalite güvencesi ile rekabetçi fiyatlarla sunulan bir dizi mal ve hizmetler arasından seçim yapabilme olanağını sağlayan temel tüketici hakkı, "ekonomik çıkarların korunması hakkı" olarak karşımıza çıkar.

Tüketici hukukunun temel amacı tüketicileri korumaktır. Tüketici hukuku hem özel hukuk hem de kamu hukuku niteliklerini barındıran bir karma hukuk dalıdır. Tüketici hukuku emredici kurallarla düzenlenmiş, devletin müdahalesinin yer aldığı, devletin korumacılık görevini üstlendiği bir hukuk dalıdır. Tüketici hukuku borçlar hukukundaki sözleşme özgürlüğüne de sınırlar çizer. Esasen Kanunun adından da amacın tüketiciyi korumak olduğu görülür. Ancak, tüketici hukuku daha önce de belirttiğimiz gibi, sadece tüketicinin korunmasından ibaret değildir. Kanunun 1. maddesinde tüketicinin yanında, kamu yararının korunmasının hedeflendiği de ortaya konulmakta ve bunu sağlamak için alınacak önlemlerden de söz edilmektedir.

Tüketici hakkı kavramı daha önce de ifade ettiğimiz gibi, ilk kez ABD’de başkan Kennedy tarafından kullanılmış ve dört temel tüketici hakkından söz edilmiştir:

• Tüketicinin bilgi edinmesi
• Tüketicinin sesini duyurması

• Tüketicinin tazmin edilmesi

• Tüketicinin örgütlenmesi

Avrupa Birliği’nde ise, 1975’te Avrupa tüketici hakları beyannamesi niteliğinde bir belge sayılan 1. Tüketici Programında da beş temel tüketici hakkından söz edilmiştir:

• Tüketicinin sağlığının ve güvenliğinin korunması hakkı

• Tüketicinin ekonomik çıkarlarının korunması hakkı

• Tüketicinin tazmin (zararların giderilmesi) hakkı

• Tüketicinin bilgilendirme ve eğitim hakkı

• Tüketicinin temsil edilme hakkı

Tüketicin Korunması Hakkında Kanunun 1. maddesinde tüketicinin bilinçlenmesinde de söz edilmektedir. Kanunun “tüketicinin bilinçlendirilmesi” başlıklı 59. maddesi de tüketicilerin eğitilmeleri hakkı kapsamında düzenlemeler içer- mektedir. Bu düzenlemelere göre, “tüketicinin bilinçlendirilmesi konusunda örgün ve yaygın eğitim kurumlarının ders programlarına, Bakanlığın görüşü alınarak Millî Eğitim Bakanlığı’nca gerekli ilaveler yapılır.” “Ülke genelinde yayın yapan radyo ve televizyon kuruluşları 08.00-22.00 saatleri arasında, ayda on beş dakikadan az olmamak üzere tüketicinin bilinçlendirilmesi amacıyla yayınlar yapmak zorundadır. Yapılan yayınların tarih, saat, süre ve içerik bilgileri liste hâlinde her ay düzenli olarak Radyo ve Televizyon Üst Kuruluna bildirilir. Bu saatler dışında yapılan yayınlar, aylık on beş dakikalık süreye dâhil edilmez. Bu süreler, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu tarafından denetlenir ve sonuçları Bakanlığa bildirilir.” Bu eğitim programlarının temel amacı, tüketiciyi gereksinim duyduğu bilgilere ne şekilde ulaşabileceği ve bu bilgilerden nasıl yararlanabileceği konusunda bilgi sahibi olmalarını sağlamaktır.

Tüketici hukukunun en önemli özelliklerinden biri de, bu hukuk dalının tüketici sözleşmelerini düzenleyen özel hukuk nitelikli kurallarının dahi emredici kurallar olmasıdır. Bunun nedeni, pazarda güçsüz durumda olan tüketicileri toplum yararını da dikkate alarak sınırsız sözleşme özgürlüğünün yaratabileceği olumsuz sözleşme şartlarına karşı korumak suretiyle kamu düzenini sağlamaktır.

6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’un 3 (k) maddesine göre, tüketici, “ticari ve mesleki olmayan amaçlarla hareket eden gerçek veya tüzel kişiyi” ifade eder. Bu tanıma göre tüketiciden söz edebilmek için şu unsurların varlığı gerekir:

• Ticari veya Mesleki Amaçlarla Hareket Edilmemesi; her alıcı tüketici sayılmaz. Bir kimse, kişisel gereksinimleri dışında, belirli bir meslek icrası, belirli bir üretimde kullanma, yeniden satış, ticari olarak kullanma vs. gibi amaçlarla hareket ediyorsa bu kişi tüketici olarak kabul edilmeyecektir. Malın aşınması, biçim değiştirmesi, tükenmesi, azalması, değerini yitirmesi sonucunu doğurabilecek bir şekilde hareket edilmesi halinde özel amaçla hareketten söz edilir. Karma amaçla yapılan bir harekette söz konusu olmamalıdır. Bir mal veya hizmetin karma amaçla satın alınması, özellikle bir işletme ya da ticarethane işleten ya da meslek icra eden kişinin hem işletmesini, hem de aynı zamanda kişisel kullanımını ilgilendiren bir amaçla hareket etmesi anlamına gelir.

• Gerçek veya Tüzel Kişi Olması; Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’a göre, ticari veya mesleki olmayan amaçlarla hareket eden gerçek veya tüzel kişi tüketici olabilecektir. (TKHK.m.3(k)). Ancak tüzel kişinin, ticari faaliyette bulunmayan tüzel kişiler olarak algılanması gerekir. Tacir niteliğindeki tüzel kişileri ilgilendiren bütün işlem, eylem ve işler ticari işlerdendir (TTK. m.3) ve bunlara ticari kurallar uygulanır. Bu tüzel kişilerin özel amaçlarla hareket etmeleri mümkün olamayacağından “tüketici” olarak kabul edilmemeleri gerekir. Yargıtay da Eski Tüketici Kanunu zamanındaki son kararlarında tüzel kişi tacirlerin tüketici olamayacağına karar vermiştir.

Tüketici sözleşmeleri, satıcı veya sağlayıcılar ile tüketiciler arasında gerçekleştirilen ve satıcı veya sağlayıcıların kendi işletme faaliyetleri kapsamında, tüketicilerin son kullanıcı olarak (ticari, mesleki ya da işletmesiyle ilgili olmayan) ihtiyaçlarını karşılamak üzere bir malın mülkiyetini veya kullanım hakkını devretmeyi ya da hizmetin sağlanmasını, tüketicilerin ise bir bedel ödemeyi yükümlendikleri sözleşmelerdir.

Tüketici sözleşmeleri tek tip olmayıp pek çok değişik tür sözleşmeyi (eser, taşıma, simsarlık, sigorta, vekâlet, bankacılık ve benzeri sözleşmeler de dâhil olmak üzere) kapsar (satış, trampa, bağışlama, kira, karz vb). Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’da özel olarak sayılmış olan sözleşmelerden başka, tüketici durumunda olan kişiye ivaz karşılığı mal veya hizmet sağlanmasını amaçlayan isimli veya isimsiz her tür sözleşme de bu kapsamda değerlendirilir. Tüketici sözleşmeleri karşılıklı, mal ve hizmet arzını amaçlayan sözleşmelerdir.

Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’da “hizmet sunma” sözünü kullanırken herhangi bir iş görme amacını güden sözleşmeler amaçlanmıştır. Yoksa burada Borçlar Kanunu’nda düzenlenmiş olan hizmet sözleşmesi kastedilmemiştir. Borçlar Kanunu’ndaki hizmet sözleşmesi, bağımlılık nedeniyle, bu kuralın dışında kalmaktadır. Tüketici işlemlerinde sadece taraflardan birinin değil, her iki tarafın da “kimliği” önem taşımaktadır. Gerçekten taraflardan birisi tüketici olacağı gibi diğer tarafın da satıcı-sağlayıcı olması gerekmektedir.

Karşılıklı iki taraftan biri tüketicidir. Diğer bir ifadeyle ticari veya mesleki olmayan amaçlarla hareket edilmesi söz konusudur. Tüketici çoğu zaman son kullanıcı ya da yararlanandır; ancak, bu zorunlu değildir. Tüketici çıkar elde etmeksizin ailesinin kullanımı için veya bir başkasına, örneğin bağışlama amacıyla almış olduğu bir mal nedeniyle de TKHK’dan yararlanabilir.

Sözleşme ivaz (karşılık) karşılığında birmal veya hizmetin sağlanmasına yöneliktir. Diğer bir ifadeyle tüketici kendisine sunulan mal veya hizmet karşılığında bir bedel ödemeli ya da parayla ölçülebilen bir karşılık vermelidir. Tüketici sözleşmesi her iki tarafa da borç yükleyen sözleşmelerdendir. Eğer taraflar arasında kurulan sözleşme karşılıksız mal veya hizmet sağlamaya yönelik değil ise, bu sözleşmeye TKHK hükümleri değil genel hükümler, yani TBK hükümleri uygulanır.

Tüketici sözleşmelerinin konusunu mal yada hizmet oluşturur.