TÜKETİCİ HUKUKU - Deneme Sınavı - 17

Tüketicilerin taraf oldukları sözleşmenin geçerlilik şartları; tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’da yazılı olarak düzenlenmesi öngörülen sözleşmeler ile bilgilendirmelerin en az on iki punto büyüklüğünde, anlaşılabilir bir dilde, açık, sade ve okunabilir bir şekilde düzenleneceği ve bunların bir nüshası kâğıt üzerinde veya kalıcı veri saklayıcısı ile tüketiciye verileceği ifade edilmiştir. Sözleşmede bulunması gereken şartlardan bir veya birkaçının bulunmaması durumunda, eksiklik sözleşmenin geçerliliğini etkilemeyecektir. Bu eksikliğin sözleşmeyi düzenleyen tarafından derhâl giderilmesi gerekmektedir (TKHK m. 4/1). TKHK’daki bu düzenleme ile Kanunda yazılı olarak düzenleneceği öngörülen sözleşmelerin ve bilgilendirmelerin ne şekilde yapılacağı açıkça ortaya konulmuş; sözleşmede bulunması gereken şartlardan bir ya da daha fazlasının bulunmamasına bağlı hukuki sonuçlar belirtilmiştir. Sözleşmede belirtilen şartların yokluğu halinde, bu eksikliğin sözleşmeyi düzenleyen kişi olan satıcı, sağlayıcı, kredi veren veya benzeri tarafından hemen giderilmesi gerekmektedir.

Tüketici işlemlerinde, tüketicinin edimlerine karşılık olarak alınan şahsi teminatlar, her ne isim altında olursa olsun adi kefalet sayılır. Tüketicinin alacaklarına ilişkin karşı tarafça verilen şahsi teminatlar diğer kanunlarda aksine hüküm bulunmadıkça müteselsil kefalet sayılır (TKHK m. 4/6). Kanun böylece, tüketici işlemi söz konusu olduğunda, bu işlem nedeniyle tüketicinin edimine karşılık alınan şahsi teminatların her ne isimle alınmış olursa olsun adi kefalet sayılacağını belirtmiştir. Tüketiciden alınan bu teminatlara Borçlar Kanununun adi kefalet hükümleri uygulanacaktır.

Satıcının vitrinde, rafta, elektronik ortamda veya açıkça görülebilir herhangi bir yerde teşhir edilen malın, satılık olmadığı belirtilen bir ibareye yer verilmedikçe satışından kaçınması mümkün değildir. Aynı şekilde hizmet sağlayıcı da hizmet sağlamaktan haklı bir sebep olmaksızın kaçınamayacaktır (TKHK m. 6/2) 

Türk hukukunda kural olarak sözleşme serbestliği geçerlidir. Kişiler bu kapsamda sözleşme yapıpyapmamakta özgürdürler. Oysa Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun açıkça sözleşme yapma zorunluluğu getirmektedir. Belirli koşulların varlığı halinde satıcı veya sağlayıcı tüketicinin talebi halinde, sözleşme yapmaktan kaçınamayacaktır. Kanunda bu zorunluluğa uyulmaması halinde ayrıca cezai yaptırım öngörülmüştür (TKHK m. 77).

Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’un amacı ve kapsamını belirleyebilmek için Kanunun kabul ediliş nedenlerine de bakmak gerekir. Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanunun kabul ediliş nedenlerini şu şekilde sıralayabiliriz:

1 Temmuz 2012 tarihinde yürürlüğe giren2011 tarihli 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu ve 11 Ocak 2011 tarihli Türk BorçlarKanunu ile uyumun sağlanması

Uygulamada karşılaşılan sorunların giderilmesi

Avrupa Birliği Yönergeleri ile uyum sağlanması

Satış yöntemlerinin değişmesi ve yeni satış yöntemlerinin ortaya çıkışı

Mevcut cezalarda değişikliğin gerekli olması

Tüketicinin Korunması Hakkında Kanunun ayıplı mallarla ilgili 11. maddesi tüketicinin seçimlik haklarını düzenlemekte olup, Tazmin hakkına ilişkindir. Anılan maddeye göre, “malın ayıplı olduğunun anlaşılması durumunda tüketici; (a) Satılanı geri vermeye hazır olduğunu bildirerek sözleşmeden dönme, (b) Satılanı alıkoyup ayıp oranında satış bedelinden indirim isteme, (c) Aşırı bir masraf gerektirmediği takdirde, bütün masrafları satıcıya ait olmak üzere satılanın ücretsiz onarılmasını isteme, (ç) İmkân varsa, satılanın ayıpsız bir misli ile değiştirilmesini isteme, seçimlik haklarından birini kullanabilir.” Ayrıca tüketici herhangi bir zarara uğramışsa bu seçimlik haklarından biri ile birlikte 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu hükümleri uyarınca tazminat da talep edebilecektir.

6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’a göre tüketici; “ticari ve mesleki olmayan amaçlarla hareket eden gerçek veya tüzel kişiyi” ifade eder. Bu tanıma göre her alıcı tüketici sayılmaz. Bir kimse, kişisel gereksinimleri dışında, belirli bir meslek icrası, belirli bir üretimde kullanma, yeniden satış, ticari olarak kullanma vs. gibi amaçlarla hareket ediyorsa bu kişi tüketici olarak kabul edilmeyecektir. Malın aşınması, biçim değiştirmesi, tükenmesi, azalması, değerini yitirmesi sonucunu doğurabilecek bir şekilde hareket edilmesi halinde özel amaçla  hareketten söz edilir. Karma amaçla yapılan bir harekette söz konusu olmamalıdır. Bir mal veya hizmetin karma amaçla satın alınması, özellikle bir işletme ya da ticarethane işleten ya da meslek icra eden kişinin hem işletmesini, hem de aynı zamanda kişisel kullanımını ilgilendiren bir amaçla hareket etmesi anlamına gelir.

Tüketicilerin sorumlulukları şöyle sıralanabilir:

• Sorgulayıcılık
Mal ve hizmetlerin kalitesiyle ilgili düzenlemeler konusunda sorgulayıcı olmak
• Katılımcılık
Adil bir alışveriş olmasını sağlamalı ve kendini savunmalı
• Sosyal Sorumluluk
Davranışlarının toplumun diğer kesimlerinin üzerindeki etkilerine ilgili ve duyarlı bir sosyal sorumluluk ile hareket etmelidir.
• Ekolojik Sorumluluk
Fiziksel çevre üzerinde tüketici kararlarının etkilerine çok fazla duyarlılık göstermek
• Dayanışma
En iyi ve en etkili davranış, tüketici yararına yeterli ilginin gösterilmesini sağlamak amacıyla birlikte güçlü ve etkili olabilecek tüketici gruplarının oluşumu için işbirliği yapmaktır.

Mesleki özenin gereklerine uymayan ve ulaştığı ortalama tüketicinin ya da yöneldiği grubun ortalama üyesinin, bir mal veya hizmete ilişkin ekonomik davranış biçimini önemli ölçüde bozan veya bozma ihtimali olan her türlü ticari uygulamaya haksız ticari uygulama denilmektedir.

Reklam, temelde bir mal veya hizmetin satın alınması, kiralanması ya da sürümünün arttırılması amacını gütmektedir. Reklam sayesinde çeşitli mal veya hizmetler tüketicilere tanıtılmakta, bu sayede satışların ve sunumların arttırılması hedeflenmektedir. Üretici ya da hizmet sunan reklam sayesinde mal veya hizmetlerini tüketiciye tanıtmakta, bu mal veya hizmetlerin tüketiciler tarafından satın alınmasını ve edinilmesini sağlamaktadır. Bu özelliği ele alındığında, reklam satın alınacak mal veya hizmeti öne çıkarmakta, tüketici tarafından satın alma veya edinme fikrinin doğmasına neden olmakta ve nihayetinde mal veya hizmetin tüketiciye geçmesine sebep olmaktadır.
Ticari reklam vasıtasıyla reklam veren ile reklamda yer alan mal veya hizmetle ilgilenen tüketici arasında hukuki bir işlem doğmakta, bir sözleşme hayata geçmektedir. Hukukumuzda sözleşmeler her iki tarafın birbirlerine karşılıklı uygun irade açıklamaları ile kurulmaktadır. Karşılıklı açıklanan bu irade beyanlarından önce ifade edilene “öneri”, sonra açıklanana ise “kabul” adı verilmektedir. Reklam veren, iradesini önce açıkladığından dolayı, yapmış olduğu beyanın “öneri” niteliği taşıdığı düşünülebilir. Ancak öneri niteliği taşıması için yapılması hedeflenen sözleşmenin esaslı unsurlarını taşıması zorunludur. Burada açıklanan irade beyanının, sözleşmenin esaslı unsurlarını içermemesi durumunda “öneriye davet” olarak nitelendirilmesi gerekir. Reklamın her iki taraf arasında akdedilen sözleşmeden kaynaklanan bir hukuki niteliğinin bulunduğu, öneri ya da öneriye davetin söz konusu olduğu ifade edilmektedir. Reklam özü itibariyle karşı taraf olarak adlandırabileceğimiz tüketiciyi sözleşmeyi yapmaya davet etmek amacını taşıdığı için hukuki anlamda öneri ya da öneriye davet olarak nitelendirilebilir.

Ticari reklamların Reklam Kurulunca belirlenen ilkelere, genel ahlaka, kamu düzenine, kişilik haklarına uygun, doğru ve dürüst olmaları esastır. Bunlara aykırı reklam para cezası ve diğer yaptırımların uygulanmasına sebep olacaktır. Ticari Reklam ve Haksız Ticari Uygulamalar Yönetmeliği’nin 5. maddesinde ticari reklam ve uygulamalarda esas alınacak temel ilkeler belirlenmiştir. Buna göre, reklamlar;
a. Genel ahlak kurallarına aykırı ifade ya da görüntüler içeremez.
b. Kamu sağlığını bozucu nitelikte olamaz.
c. Kamu düzenini bozan, şiddet hareketleri ile yasadışı veya kınanacak davranışlara yol açan, göz yuman, bu davranışları özendiren veya destekleyen unsurlar içeremez.

d. Hasta, çocuk, yaşlı ve engellileri istismar edici ifade ya da görüntüler içeremez.
e. Dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefî inanç, din, mezhep ve benzeri özelliklere yönelik kötüleme, istismar, önyargı veya ayrımcılık içeremez.
f. İnsan onuru ve kişilik haklarını zedeleyici biçimde yapılamaz.
g. Önceden izin alınmadan, hiç kimsenin özel ya da sosyal yaşamına dair ifade veya görüntüler içeremez; reklamlarda o kişiye atıfta bulunulamaz; kişinin özel mülkü, ilgili ürüne ya da organizasyona verilmiş kişisel onay
etkisi oluşturacak şekilde görüntülenemez veya belirtilemez.
h. Tüketicilerin korkularını ve batıl inançlarını istismar edemez.
i. Hastaların tedavi öncesi ve sonrasına ait ifade ya da görüntüler içeremez.
j. Toplumu endişeye sevk edici veya yanıltıcı biçimde; hastalık, yaralanma ve benzeri bir durumla ilgili ifade ya da görüntüler içeremez.
k. Güvenlik kurallarının gözetilmediği ve güvenlik açısından tehlike oluşturabilecek uygulama ve durumlarla ilgili hiçbir sunum ya da tanımlama içeremez.

TKHK, karşılaştırmalı reklamları serbest bırakmıştır. Aynı ihtiyaçları karşılayan ya da aynı amaca yönelik rakip mal veya hizmetlerin karşılaştırmalı reklamı yapılabilir (TKHK m.61/5). Ticari Reklam ve Haksız Ticari Uygulamalar Yönetmeliği’nin 8. maddesinde karşılaştırmalı reklamlar düzenlenmektedir. Bir mal veya hizmetin tanıtımı esnasında, rakip mal veya hizmetlere ilişkin unsurların doğrudan veya dolaylı olarak kullanıldığı reklamlara karşılaştırmalı reklam denir.

Türk Ticaret Kanununun (TTK) 54. maddesinde haksız rekabet, rakipler arasında veya tedarik edenlerle müşteriler arasındaki ilişkileri etkileyen aldatıcı veya dürüstlük kuralına diğer şekillerdeki aykırı davranışlar ile ticari uygulamalar haksız ve hukuka aykırıdır, şeklinde tanımlanmıştır. Dürüstlük kuralına aykırı reklamlar ve satış yöntemleri ile diğer hukuka aykırı davranışlar, TTK m.55/1-a’da sayılmıştır. Bu haller haksız rekabet olarak kabul edilmektedir. Dürüstlük kuralına aykırı reklamlar ve satış yöntemleri ile diğer hukuka aykırı davranışlardan biri; "Başkalarını veya onların mallarını, iş ürünlerini, fiyatlarını, faaliyetlerini veya ticari işlerini yanlış, yanıltıcı veya gereksiz yere incitici açıklamalarla kötülemek"tir.

Standart sözleşme ve genel işlem şartları kavramları, özde birbirlerine çok yakın anlamda kullanılsalar bile tam olarak birbirlerini karşıladıklarını söylemek mümkün değildir, aralarında önemli bir fark bulunmaktadır. Standart sözleşme denildiğinde, sözleşmenin bütün hükümlerinin önceden bir tarafça tespit edildiği ve sözleşmenin akdedilmesi bakımından sadece diğer tarafın hazırladığı metni imzalamasının yeterli olduğu sözleşmeler anlaşılmaktadır. Burada sözleşme, taraflarından biri tarafınca önceden hazırlanmış olan matbu metnin karşı tarafça imzalanmasıyla akdedilmektedir. Sözleşmenin hiçbir hükmü müzakere edilmeden tek taraflı düzenlenmişse “standart sözleşme”den bahsedilmektedir. Başka bir ifade ile standart sözleşme tamamı genel işlem koşulu niteliğindeki hükümlerden oluşan sözleşmedir.

Türk Borçlar Kanununun (TBK) 20. maddesinde genel işlem şartları tanımlanmış, 21. maddede de bunların hangi durumda haksız sayılacağı
belirtilmiştir. Genel işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir. Bu koşulların, sözleşme metninde veya ekinde yer alması, kapsamı, yazı türü ve şekli, nitelendirmede önem taşımaz.
Aynı amaçla düzenlenen sözleşmelerin metinlerinin özdeş olmaması, bu sözleşmelerin içerdiği hükümlerin, genel işlem koşulu sayılmasını engellemez. Genel işlem koşulları içeren sözleşmeye veya ayrı bir sözleşmeye konulan bu koşulların her birinin tartışılarak kabul edildiğine ilişkin kayıtlar, tek başına, onları genel işlem koşulu olmaktan çıkarmaz. Genel işlem koşullarıyla ilgili hükümler, sundukları hizmetleri kanun veya yetkili makamlar tarafından verilen izinle yürütmekte olan kişi ve kuruluşların hazırladıkları sözleşmelere de, niteliklerine bakılmaksızın uygulanır (TBK m.20). Karşı tarafın menfaatine aykırı genel işlem koşullarının sözleşmenin kapsamına girmesi, sözleşmenin yapılması sırasında düzenleyenin karşı tarafa, bu koşulların varlığı hakkında açıkça bilgi verip, bunların içeriğini öğrenme imkânı sağlamasına ve karşı tarafın da bu koşulları kabul etmesine bağlıdır. Aksi takdirde, genel işlem koşulları yazılmamış sayılır. Sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı olan genel işlem koşulları da yazılmamış sayılır (TBK m.21). Sözleşmenin yazılmamış sayılan genel işlem koşulları dışındaki hükümleri geçerliliğini korur. Bu durumda düzenleyen, yazılmamış sayılan koşullar olmasaydı diğer hükümlerle sözleşmeyi yapmayacak olduğunu ileri süremez (TBK m.22).
Genel işlem koşullarında yer alan bir hüküm, açık ve anlaşılır değilse veya birden çok anlama geliyorsa, düzenleyenin aleyhine ve karşı tarafın
lehine yorumlanır (TBK m.23). Genel işlem koşullarının bulunduğu bir sözleşmede veya ayrı bir sözleşmede yer alan ve düzenleyene tek yanlı olarak karşı taraf aleyhine genel işlem koşulları içeren sözleşmenin bir hükmünü değiştirme ya da yeni düzenleme getirme yetkisi veren kayıtlar yazılmamış sayılır (TBK m.24). Genel işlem koşullarına, dürüstlük kurallarına aykırı olarak, karşı tarafın aleyhine veya onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikte hükümler konulamaz (TBK m.25).

Haksız şart; tüketiciyle müzakere edilmeden sözleşmeye dâhil edilen ve tarafların sözleşmeden doğan hak ve yükümlülüklerinde dürüstlük kuralına aykırı düşecek biçimde tüketici aleyhine dengesizliğe neden olan sözleşme şartlarıdır (TKHK m.5). Bu tanımda, eski TKHK’da yapılan bir hata giderilerek “iyiniyet” yerine isabetli olarak “dürüstlük kuralı” kavramı kullanılmıştır. Aynı tanım “Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkında Yönetmelik” ile de tekrar edilmiştir.

Tanım yakından incelendiğinde, üç temel unsurun öne çıktığı görülmekte, bir sözleşme hükmünün haksız sayılabilmesi için de bu koşullar aranmaktadır. Kanun kapsamında bir sözleşme hükmünün haksız şart olarak nitelendirilebilmesi için bu şartların müzakere edilmeden tek taraflı olarak konulması, tarafların hak ve yükümlülüklerinde tüketici aleyhine bir dengesizliğin bulunması ve bu durumun dürüstlük kuralına aykırı olması aranmaktadır.

Bir mal veya hizmetin ayıplı olup olmadığının tespitinde, o mal veya hizmetin ya sözleşmeyle belirlenmiş olan veya bildirilmiş olan nitelikleri taşıyıp taşımadığı ya da aynı nitelikteki ortalama bir mal veya hizmetin objektif olarak sahip olması gereken nitelikleri taşıyıp taşımadığı ölçütü esas alınır. Birinci ölçüt kapsamında tespit edilen ayıp, sübjektif ayıp, ikinci ölçüt kapsamında tespit edilen ayıp ise objektif ayıp olarak adlandırılır.

Belli bir standardı olmayan mal ve hizmetlerde mal veya hizmetin lüzumlu niteliklere sahip olup olmadığının tespitinde ise mal veya hizmetin tahsis ve amacı ya da tüketicinin beklediği fayda dikkate alınacaktır. Örneğin bir şemsiyeden beklenen yarar, su geçirmemesidir. Şayet şemsiye yağmuru sızdırıyor ve kullanıcısının ıslamasına neden oluyorsa ayıplıdır. Bir mal veya hizmetin objektif olarak lüzumlu nitelikleri taşıyıp taşımadığının tespiti için, malın satıldığı ya da hizmetin sunulduğu çevre, bu çevrede egemen olan tüketici anlayışları, mal ya da
hizmetin fiyatı gibi hususlar göz önünde tutulur. Burada ölçü, ortalama bilgi ve tecrübe düzeyine sahip bir tüketicinin mal veya hizmetten beklediği makul yarardır. Ortalama tüketici açısından, mal veya hizmetten beklenilen makul yararda bir azalmanın varlığı durumunda ayıptan söz edilebilecektir. Örneğin, binalarda soğuğa karşı düşük düzeyde yalıtım sağlayan bir yalıtım malzemesi, Antalya’da normal kabul edilebilecek iken, Erzurum’da ayıplı bir mal olarak değerlendirilebilecektir.

TKHK’da yer almayıp TBK’da düzenlenmiş bir konu alıcının def’i hakkıdır. Şöyle ki; TBK. m. 231/I hükmüne göre “alıcının satılanın kendisine devrinden başlayarak iki yıl içinde bildirdiği ayıptan doğan def’i hakkı, bu sürenin geçmiş olmasıyla ortadan kalkmaz”. Bu konuda TKHK’da bir düzenleme bulunmaması nedeniyle, TBK 231 hükmü tüketici işlemlerinde de uygulanacaktır. Yani tüketici, zamanaşımı süresi içerisinde ayıbı bildirmiş olması koşuluyla, kendi aleyhine açılan davada, iki yıllık süre geçmiş olsa dahi mal veya hizmetin ayıplı olduğunu ileri sürülebilecektir.

Ayıplı mal veya hizmetler nedeniyle tüketicilere tanınan haklar farklı nitelik taşımaktadırlar. Farklı nitelikleri nedeniyle, tüketicinin sahip olduğu hakların, sorumluların her birine karşı ileri sürülmesi mümkün değildir. Şöyle ki, sözleşmeden dönme ve bedelin indirilmesi talebi ancak satıcıya veya sağlayıcıya karşı ileri sürülebilir. Dolayısıyla, üretici veya ithalatçıya karşı sözleşmeden dönme veya bedelin indirilmesi haklarının kullanılması mümkün olmamaktadır.
Ücretsiz onarım veya malın ayıpsız misli ile değiştirilmesi hakları ise, üretici veya ithalatçıya karşı da kullanılabilir. Ücretsiz onarım veya malın ayıpsız misli ile değiştirilmesi talebinin yerine getirilmesi konusunda satıcı, üretici ve ithalatçı müteselsilen sorumludur.

Tüketicinin sözleşmeden dönme hakkını kullanılmasıyla, satıcı veya sağlayıcı ile tüketici arasındaki sözleşme ilişkisi ortadan kalkmış olur. Taraflar arasındaki satım veya hizmet sözleşmesi bir tasfiye ilişkisine dönüşür. Tüketicinin ödemiş olduğu bedelin tümü derhâl tüketiciye iade edilir. Bunun karşılığında tüketicinin de elindeki ayıplı malı iadesi gereki