TOPLUMSAL TABAKALAŞMA VE EŞİTSİZLİK

Modernleşme girişimleri, bürokratik merkezî bir devlet oluşturma girişimi ile dinlere, etnisitelere ve daha önemlisi mesleklere dayalı sosyal katmanlaşmayı kaldırarak vatandaşlık kimliği çerçevesinde bir homojenlik sağlamaya çalışmıştır. Bu girişimler ve yeniçeri ocağının kaldırılması, klasik zümre sisteminin işleyişini bozmuş; esnaf ve ulema zümreleri, hem sayıca hem de nitelik bakımından değişimler yaşamış; zümreler arasındaki hiyerarşi yeniden tanımlanmıştır. Böylece klasik Osmanlı sosyal katmanlaşması değişerek yeni bir toplum modelini meydana çıkarmıştır.

Türkiye’de sınıflar ve tabakalaşma üzerine yapılan ampirik çalışmalarda üç tarihe vurgu yapılmaktadır.

Bunlardan birincisi 1950’dir. Bu tarihte Türkiye’de büyük bir sanayileşme ve kentleşme başlamış dolayısıyla geleneksel sosyal yapı ve sınıflar değişmeye başlamıştır. Tabakalaşmanın gelişimi bakımından ikinci kırılma tarihi ise 1980’dir. 1950-1980 arasında Türkiye’de bir sanayi burjuvazisi, bir işçi sınıfı oluşmuş bunu tamamlar bir biçimde memur orta sınıfı genişlemiştir. Ancak 1980 sonrasında dünyaya açılma, liberalizasyon ve fordist ekonomiden post-fordist ekonomiye geçişin dinamikleri ile tabakalaşma sisteminde ciddi değişimler ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla tabakalaşma ile ilgili sınırlı sayıdaki araştırmada da bu tarihler ekseninde gerçekleştirilmiştir. Üzerinde durulan üçüncü tarih ise içinde bulunduğumuz dönemi başlatan 2000 tarihidir. Bu tarihten itibaren geçen zaman Türkiye’nin toplumsal yapı ve tabakalaşması açısından yeni bir dönem olarak görülebilir. Bu yeni dönemde 1980’lerde başlayan ve 1990’larda durağanlaşan liberalizasyon ciddi bir biçimde hızlanmış, devletin ekonomideki rolü yeniden tanımlanmış, kırdan kente göç dinamikleri zayıflamış ve kentleşmede yeni ilişkiler baş göstermiştir. Dolayısıyla bu dönemde sosyal tabakalaşmanın mahiyetinde ciddi değişimler gerçekleşmiştir. Bu dönem aynı zamanda sosyolojide toplumsal eşitsizlik, tabakalar ve eşitsizliğin daha fazla dikkat çektiği bir zaman dilimidir.

Devletin iktisadi hayatta edindiği güçlü pozisyon, 17 ve 18. yüzyıllarda âyanlar, mültezimler, büyük çiftlik sahipleri gibi yeni yerel elitlerin öne çıkmasıyla sarsılmıştı. Pek çok tarihçi bu grupları, orta sınıfın yeşerememiş bir nüvesi olarak görmektedir. Yıldırım, bu zümrelerin mevcut küçük üreticiliğe dayalı üretim organizasyonunu değiştirmemeleri ve siyasi nüfuz elde etmeyi daha önemli bir tercih olarak görmelerinden ötürü Osmanlı’da merkezî devlet karşısında müstakil bir iktisadi gücün ortaya çıkamadığını dile getirmektedir. Orta sınıfın oluşmamasına yeni bir bakış getiren bu yoruma göre, Türkiye’de 1980’e kadar orta sınıflar, devletin kontrol ettiği ekonomiden pay almaya çabalamışlardır.

1980 sonrası süreçte genel göstergelerde, gelir dağılımı, çok az bir miktar iyileşmiş ve genişleyen hizmet sektörüne bağlı olarak orta sınıflar da genişlemiştir. Makro düzeyde yaşanan en önemli değişim ise refah devletinin mahiyet ve uygulamalarındaki farklılaşmadır. Yaygın olarak belirtilenin  aksine bu dönemde refah devleti yok olmamış ancak ciddi farklılaşmalar yaşamıştır. Özelleştirmeler ve gelişen özel sektör yatırımları ile devletin ekonomideki doğrudan payı küçülmüş, düzenleyici rolü daha fazla öne çıkmaya başlamıştır. Bu rol değişimi, refah uygulamalarında da özellikle 2000 sonrasında tam tersine işlemiş görünmektedir: Beklendiğinin aksine devlet gittikçe doğrudan refah payı aktaran bir konuma evrilmiştir.

Parçalanma işçi sınıfı için de söz konusudur. Cem K. Özatalay,1980 sonrası yaşanan neoliberalleşme sürecinde işçi sınıfının iç yapısında, bilinçlilik biçimlerinde ve duygu durumlarında gerçekleşen dönüşüm ve farklılaşmaları ele almaktadır. Bu süreçte özellikle işçilik koşullarında meydana gelen eşitsizliklerden (kamu/ özel sektör, sigortalı/sigortasız, kadrolu/sözleşmeli, ana firmaya bağlı/taşerona bağlı, vasıflı/vasıfsız vs.) kaynaklanan çeşitli sınıf içi bölünmeler ve çatışmalar mevcuttur. Özatalay , bu eşitsizliklerin işçileşme süreçlerinde elde edilen deneyimlerin farklılığıyla olduğu kadar geçmiş dönemden miras alınan işçilik koşullarının eşitsizliğiyle de bağlantılı olduğunu ileri sürmektedir. Çeşitli zaman dilimlerinde yürütülen saha araştırmalarına dayalı olarak neoliberalleşme sürecinin, dünyada ve Türkiye’de yalnızca yürütülen kimi makro iktisadi politikaların değiştirilmesini ve devletin işleyişini örgütsel bakımdan yeniden dizayn etmeyi değil toplumu meydana getiren tek tek bireylerin ahlaki değerlerinin, dünya görüşlerinin dönüşümünü de getiren bir süreç olarak yaşandığı söylenebilir. Hem devletin yurttaşlar karşısındaki konumunu yeniden tanımlamaya dönük yapılan reformlar silsilesini, hem de bireyin davranış zihniyetini yeniden biçimlendirmeye dönük müdahaleleri içeren bu süreçte; işçi sınıfında, çeşitli bölünme ve çatışmalar meydana çıkmıştır. Böylece bir taraftan orta sınıfta proleterleşme yönlü bir hareket gözlenirken; öte tarafta da işçi sınıfı parçalanmış, örgütlülüğünü kaybetmiş, birbirinden farklı sosyo-ekonomik özellikler gösteren çeşitli grupları aynı anda bünyesinde taşımaya başlamıştır.

Ekonominin değişimine bağlı olarak orta sınıfta ve işçi sınıfında yaşanan bu parçalanma ve dönüşümler neticesinde endüstrileşmiş ülkelerden başlayarak orta sınıfın eski mensupları, ellerindeki sosyal konumları kaybetmeye başlamışlardır.

Ekonominin değişimine bağlı olarak orta sınıfta ve işçi sınıfında yaşanan bu parçalanma ve dönüşümler neticesinde endüstrileşmiş ülkelerden başlayarak orta sınıfın eski mensupları, ellerindeki sosyal konumları kaybetmeye başlamışlardır. Türkiye’de de eskiden orta sınıfın önemli meslek gruplarının yerleşik sınıfsal konumlarını kaybetmeleri ile ilgili çeşitli çalışmalar yapılmıştır.     Orta sınıfın parçalanması neticesinde çeşitli ara katmanlar veya yeni sınıflar ortaya çıkmıştır. Bu dönüşümü prekarizasyon (belirsizleşme) olarak adlandıran Guy Standing ortaya çıkan bu yeni sınıfın siyasallaşması ile yeni sosyal hareketler arasında bir bağlantı olduğunu belirtmektedir. Ona göre, kent mekânının politik bir mücadele alanına dönüşmesinin en önemli nedeni, orta sınıflarda yaşanan bu yaygın konum kaybı ve güvencesizleşmedir. Konuyu Türkiye özelinde ele alan Aslı Vatansever, üretim süreçleri ve ilişkilerinde yaşanan değişimlerle proletaryanın küçülmesi, toplumsal ve bireysel hayatın her alanında yaşanan “esnekleşme” ile de giderek artan bir biçimde “orta sınıf ”ın belirsizleşmesi ile Türkiye’de de yeni bir ara grubun ortaya çıktığını dile getirmektedir. Ona göre yalnızca belirsizlik paydasında birleşmesinden hareketle prekarya olarak adlandırılan ve hem siyasi hem de toplumsal anlamda kayıtsızlıkla özdeşleştirilen bu kitlenin, daha adil bir toplum tahayyülünü taşıyacak bir siyasi özne hâline gelip gelemeyeceği günümüzün temel tartışma konularından biridir. Vatansever, başlangıçta eskinin işçi sınıfına kıyasla politik kayıtsızlıkla ifade edilen bu grubun gittikçe daha fazla politikleştiğini belirtmektedir. Türkiye’de son zamanlarda ortaya çıkan prekarize olmuş grupların gittikçe siyasetin ana gündemini etkiler bir biçimde etkin roller üstlendiğini dile getiren Vatansever, bu dinamiğin temelinin iş yaşamında ve istihdamda gittikçe artan güvencesizleşmede bulunduğunu tespit etmektedir.

Küresel üretim ve yönetim düzeninin değişimi ile ortaya çıkan bir başka grup ise zaman zaman “altın yakalılar” olarak da adlandırılan “bilgi işçileri”dir. İlk kez Peter Drucker tarafından kullanıldığından beri bilgi işçisi konusu, çok tartışılan bir kavram olagelmiştir. Profesyonel nitelikleri ve bilgileri sayesinde karmaşık görevleri yerine getirebilen bilgi işçilerinin içinde bulunduğumuz dönemde örgütlerdeki önem ve etkileri sıklıkla dile getirildi. Bilgi işçilerinin özellikle kendi kendini yöneten, geniş özerkliği olan çalışanlar olduğu sıklıkla vurgulandı.

Toplumsal yapı ve tabakalarda değişim sadece kentlerde yaşanmamaktadır. Özellikle içinde bulunduğumuz dönemde, kırsal iktisadi yapıda yaşanan önemli dönüşümler aynı zamanda toplumsal yapıya da yansımış durumdadır.  Keyder ve Yenal’ın detaylı bir biçimde incelediği gibi tarımsal yapılar bir taraftan büyük bir değişim yaşarken, diğer taraftan da bu değişime ayak uydurma imkânına sahip olmayan köylüler, üretimden kopma noktasına gelmektedirler. Bunun hızlandırdığı bir netice olarak kırsal yapıda zannedildiğinin aksine kendi içinde hızlı bir tabakalaşma yaşanmaktadır. Ancak bu tabakalaşmanın henüz yeterince çözümlendiğini söylemek güç görünüyor. Türkiye’de kırsal tabakalaşma denince akla bu alanda çeşitli çalışmalar yapan Korkut Boratav gelmektedir. Boratav (1980), Tarımsal Yapılar ve Kapitalizm isimli eserinde kırsal toplumsal tabakaları ele alır ve tarımda kapitalistleşmenin neticeleri ekseninde toprak mülkiyeti ve sermaye sahipliğinin bu tabakalaşmanın temelini teşkil ettiğini belirtir. Boratav’ın (2004) daha sonra geliştirmeye devam ettiği kırsal tabakalaşma, bu şemasının günümüzde büyük bir değişim yaşayan kırsal yapısında güncellenmesi gerekmektedir. 

Bu gelişmeleri dikkate alarak Serdar Nerse (2016), dışarıdan bakıldığında çok homojen görünen bu kitlenin, kendi içinde tarımdaki üretim modelinin değişimi, tarım, gıda ve kırsal kalkınma politikaları ekseninde gittikçe daha fazla tabakalaştığını ortaya koymaktadır. Buradan hareketle de kırsal toplumsal yapıya dair geniş tartışmaları değerlendirerek bir kırsal toplumsal tabakalaşma modeli geliştirmektedir. Bu gelişmeler, bugüne kadar çoğunlukla sahip olunan arazinin büyüklüğüne göre tabakalandırılan kırsal nüfusun toplumsal yapısını anlamada yeni değişkenlere ihtiyacı da beraberinde getirmektedir. Buna göre yeni kırsal tabakalaşma, arazi büyüklüğünün yanı sıra tarım metodu, hane geliri, hane büyüklüğü/tipi, köy tipiyle bağlantılı olarak ortaya çıkan formel ve enformel gruplar (tüccar, bakkal, sürekli işçi, mevsimlik işçi, uzman meslek sahipleri ve diğerleri) dikkate alınarak tanımlanmak durumundadır. Bu değişimleri göz önünde bulundurduğumuzda kentsel sınıfların değişimine etki eden faktörlerin kırsal yapıya da benzer etkilerde bulunduğunu tespit edebiliriz. Kırda bir taraftan zayıf da olsa sermaye girişi ve küresel üretime entegre olmayla birlikte kapitalistleşme ve burjuvalaşma söz konusu iken öte yandan küçük çiftçilerin üretim zeminlerini kaybedip sınıf-altı pozisyona doğru evrilmeleri ve doğrudan sosyal yardımlar ve geçici işçilikle ikame edilen bir yaşam koşulunun ortaya çıkışı eş zamanlı olarak yaşanmaktadır.

Toplumsal cinsiyete benzer bir şekilde tabakalaşmanın tezahürlerinin doğrudan görüldüğü bir başka alan da sağlıktır. Sağlık politikaları, bir ülkedeki eşitsizliğin biçiminde ve dolayısıyla tabakalaşmanın sosyal yapıya etkisinde ciddi bir rol sahibidir. Günümüzde küresel olarak yaşanan iktisadi dönüşüm ve tabakalaşma deneyimlerine bağlı olarak sağlığın artık bir metaya dönüşümünden bahsedilmektedir. Dolayısıyla dezavantajlı grupların sağlık hizmetlerine erişiminde ciddi bir eşitsizlik yaşandığına dair önemli veriler mevcuttur. Türkiye ile ilgili de bu minvalde önemli tartışmalar yaşanmaktadır. Özellikle son 12 yıldır uygulanan sağlık politikaları bu hususta farklı değerlendirmeleri de beraberinde getirmiştir. Zehra Nurdan Atalay Güneş ve Hasan Tekgüç (2016b), Türkiye sağlık sisteminin 1980’lerden beri geçirdiği dönüşümünün eşitsizliklere etkisini; kurumsal yapı, dikey eşitsizlik, yatay eşitsizlikler ve eğitim düzeyi ekseninde ele almaktadırlar. Yazarlar sıkça tartışıldığı üzere 2004 tarihinden itibaren AK Parti hükûmetlerinin parça parça hayata geçirdiği Sağlıkta Dönüşüm Programı’nın sağlık alanındaki eşitsizlikleri artırmadığını aksine azalttığını belirtmektedirler. Onların da belirttiği gibi sağlık politikaları ile ülkedeki dikey eşitsizliklerin giderilebilmesi pek mümkün değildir. Bu ancak kapsamlı bir sosyal politika ve daha da önemlisi iktisadi politikalar ile mümkündür. Ancak son yıllarda uygulanan sağlık politikaları yoluyla Türkiye’de gelir eşitsizliklerinin sağlık hizmetlerine erişime olumsuz etkisi en aza indirilmiştir. Ancak bir taraftan en aşağıdaki dezavantajlı grupların sağlık hizmetlerine erişimi kolaylaştırılıp ücretsiz hâle getirilirken öte taraftan da sağlıktaki piyasalaşma yönelimleriyle de özellikle orta sınıfın sağlık hizmetlerine erişimi kısmi ücretlendirilmiş bir hâle dönüştürülmektedir. Türkiye’deki diğer alanlarda yaşanan refah ve sosyal politika uygulamalarında da görüldüğü üzere sağlıkta da toplumun en eşitsiz kesiminin faydalanması ancak orta kesimlerinin zarara uğraması söz konusudur.

Sibel Kalaycıoğlu, Kezban Çelik, Ümit Çelen ve Sinan Türkyılmaz’dan oluşan araştırmacılar grubu 2008 yılında Ankara Kent Merkezinde Toplumsal Tabakalaşma, Hareketlilik ve Sosyo-Ekonomik Statü Araştırması başlıklı bir araştırma yürütmüşlerdir. Kalaycıoğlu ve arkadaşları 1769 bireyle yüz yüze görüşerek gerçekleştirdikleri araştırmalarında, Ankara kent merkezi için “öncelikle bir sosyo-ekonomik statü endeksi geliştirerek farklı toplumsal tabakaları belirlemek” ve daha sonra da “bu tabakalara özgü sosyal ve iktisadi özellikleri” ortaya koymayı amaçlamışlardır. Bu çalışmada geliştirilen, sosyo-ekonomik statü (SES) ölçeği, mesleki ve toplumsal statüyü ölçmeye yönelik, derecelemeli, analiz birimi olarak haneyi belirlemiş ve birleşik sınıflandırmalar yöntemiyle tüm hanenin sosyo-ekonomik statüsünü ölçme yönünde bir deneme olmuştur. Çalışma kapsamında SES ölçümü için demografi, eğitim, iş, gelir, mülkiyet gibi veriler kullanılmıştır.Türkiye’de bilimsel bir temele sahip tek SES araştırması olan bu araştırmanın, araştırmacılar tarafından da dile getirilen çeşitli kısıtları bulunmaktadır. Özellikle bir SES endeksi oluşturmak için ihtiyaç duyulan mesleki itibar endeksinin Türkiye’de henüz geliştirilmemiş olması araştırma için önemli bir kısıt oluşturmaktadır (Kalaycıoğlu vd., 2010, ss. 191-192).

1950-1980 yılları arasında Türkiye’de büyük bir
sanayileşme ve kentleşme başlamış, dolayısıyla geleneksel sosyal yapı ve sınıflar değişmeye başlamıştır.

Orta sınıfın parçalanması neticesinde çeşitli ara katmanlar
veya yeni sınıflar ortaya çıkmıştır. Bu dönüşümü
prekarizasyon (belirsizleşme) olarak adlandıran Guy Standing (2014) ortaya çıkan bu yeni sınıfın siyasallaşması ile yeni sosyal hareketler arasında bir
bağlantı olduğunu belirtmektedir.

Erkilet’e (2013) göre, kentsel ayrışmanın temel
unsurlarından biri, prestij konut alanlarının gittikçe artan sayısı ve görünürlüğüdür. Hatice Kurtuluş (2011) da Erkilet gibi bu tür yerleşmelerin sayısı arttıkça farklı sosyo-ekonomik duruma sahip kişilerin artık birbirlerinden yalıtık hâle gelip gittikçe herkesin kendisi gibi olanlarla yaşamaya başlayacağını tespit etmektedir.

Kapitalist çiftçi, Boratav'ın kırsal sınıf şemasının bir öğesidir.

Çalışmayan hanelerin oranı artmıştır.

TÜSES hane düzeyinde ölçüm yapar.

Alt-Orta SES Grubu %38,8 oranla en yüksek orana sahiptir.

Karpat’a göre Osmanlı’nın klasik toplumsal yapısındaki tabakalaşma, modernleşme dönemindeki toplumsal yapıyı belirleyen önemli bir etkendir. Ona göre tabakalı zümre modeli ile millet sistemi, Osmanlı toplumsal düzeninin iki temel kurumudur. Osmanlı millet sistemi de kendi içinde bir tabakalaşma modeli olsa da Karpat “dini ve etnik sınırları aşan dört tabakalı (askerler, bürokratlar, zanaatkar ve tüccarlar ile reaya yani üretici sınıflar) hiyerarşik [bir] toplumsal düzen” olduğunu dile getirir.

1950-1980:  Türkiye’de büyük bir sanayileşme ve kentleşme başlamış, dolayısıyla geleneksel sosyal yapı ve sınıflar değişmeye başlamıştır.

Türkiye’de tabakalaşma konusu ile ilgili bilinen ampirik ilk çalışmayı yapan Behice Boran’dır. Marksist bir sosyal bilimci olan Boran’a göre toplumsal tabakalaşma, doğayı işleme biçimine bağlı olarak şekillenir. Bu çerçevede toplumdaki sınıfsal farklılaşma, mülkiyet farklılığından kaynaklıdır. Boran, tabakalaşmayı, sosyal analizin merkezine koymaktadır. Ona göre Türkiye toplumu, köylülüğe dayanan sosyal zümreden mülkiyete dayalı sınıf tabakalaşma modeline geçiş yaşamaktadır.