TOPLUMSAL TABAKALAŞMA VE EŞİTSİZLİK

Postmodern toplum aynı zamanda toplumsal cinsiyet, yaş, etnisite ve kültür dahil bir dizi boyutlarıyla birlikte sosyal yapının son derece karmaşık hâle gelmesi ve kronik olarak parçalanması nedeniyle sosyal sınıfların artık önemli olmadığı bir toplumdur.

Bu yaklaşımlardan ilkini, yani sınıfların çözüldüğünü; temsil eden Beck (1992), Crook (1992), Pakulski (1996) ve Waters (1991) gibi birçok kuramcı, postmodern değişmenin kaçınılmaz bir şekilde sınıfın sonunu getirdiğini ileri sürüyor.

Baudrillard için, işçi sınıfı “normalliğin kodu” altında değerlendirilebilir. “Günümüz proleteri normal bir varlıktır” diyor Baudrillard. Ona göre, “işçi bütünüyle ‘insan’ olarak değer

Aslında postmodern toplumun tüketim toplumuyla özdeşleştirildiği söylenebilir. Postmodernizmle “ekonominin kültüre, kültürün de geçici ve atılabilir mallar dünyasına dönüştürüldüğü bir dünyayı ele alıyoruz” derken Illouz’un (1997, s.13) dikkat çektiği husus
da budur.

- Sınıf ayrımlarının kaynağının piyasa ilişkilerinin olması
- Parçalanma ve toplumsal mobilitenin temel odak noktası olması
- Sınıflar içinde ve arasında rekabeti benimsemesi vb. özellikler Weberci Yaklaşıma işaret eder.

Yirminci yüzyılın sonlarında gerçekleşen bazı megatrendleri de eklemek mümkündür: Sovyet sisteminin çöküşü, Uzak Doğu’da kaplan ekonomilerinin yükselişi, refah alanında devlet müdahalesinin azalması ve sözüm ona gelir dağılımında eşitlikçi eğilimlerin ortaya çıkışı.

Bireyler kimliklerini etnik köken, toplumsal cinsiyet, medeni durum ve yaş gibi geniş bir dizi kaynaktan edinirler.

Yeni Marksist sınıf kuramcıları Marx’ın çözümlemesinin temel ilkelerini benimseyerek çağdaş toplumdaki sınıf ilişkilerinin doğası hakkında daha detaylı analizler geliştirmişlerdir. Sınırlılıklarını kabul etmekle birlikte, bu teorisyenler sınıfın üretim ilişkilerine dayalı olduğu varsayımının yanı sıra sınıf mücadelesi, sınıf çatışması ve sömürü kavramı gibi Marx’ın yaklaşımının bazı temel ögelerini muhafaza etmişlerdir. Bu çerçevede, Marx tarafından geriye bırakılan bazı boşlukları doldurabilme ve ortaya çıkan radikal değişmeler karşısında Marksist kuramı günümüz kapitalist toplumlarının gerçeklerine uyarlayabilme amacını taşıyan birçok araştırmacı, işçi sınıfının ya da kapitalist sınıfın değişen doğası, proleterleşme ve kutuplaşma konularında daha ayrıntılı düşünceler geliştirmişlerdir. Braverman, Miliband ve Therborn gibi birçok yazar, işçi sınıfı içinde devrimci bilincin yokluğunu ya da zayıflığını açıklamaya çalışmışlardır.

En önemli sınıflar olarak sermaye ve emek üzerinde yoğunlaşmalarına karşın, Carchedi ve Wright, bu iki sınıf arasında yer alan sınıf gruplaşmaları hakkında çözümlemeler geliştirmişlerdir. Sözgelimi Wright, Marx’ın ikili sınıf modelini, “çelişkili sınıf konumları”nda olduklarını ileri sürdüğü aylıklı yöneticileri, işçi çalıştıran küçük mülk sahiplerini ve yarı özerk ücretli çalışanları içerecek şekilde genişletmektedir.

Weberci sınıf yaklaşımını benimseyenler arasında da kavramsal fikir ayrılıkları mevcuttur. Ancak bunlar kendi içlerinde ortak bir dizi görüşleri de paylaşırlar. Yeni Weberciler, sınıflar arasında sömürüden kaynaklanan bir çatışmanın olduğu anlayışından çok, sistem içinde daha iyi yaşam şanslarına sahip olabilmek amacıyla sınıflar arasında rekabetçi mücadelelerin süregittiğini kabul ederler. Bunlar, sınıf eşitsizliklerinin belirgin bir şekilde var olduğunu, ama aynı zamanda sınıf ilişkilerinin akışkan ve açık bir nitelik gösterdiğini vurgularlar. Ayrıca, Marksist sınıf kuramları tarafından ihmal edilen toplumsal hareketlilik olgusunun, bireylerin sınıf ayrımlarını nasıl algıladıkları, sınıf oluşumu ve gelişimi üzerinde güçlü bir etkisi olduğunu ileri sürerler.

Beyaz yakalı çalışanları heterojen bir grup olarak kabul etmelerine rağmen kol emeğiyle çalışanlarla kafa emeği ile çalışanlar arasındaki ayrımı önemli gördükleri için yeni Marksistlerden ayrılırlar. Orta sınıflar içinde böyle bir parçalanmaya dikkat çeken yeni Weberciler, aynı durumun ilke olarak vasıf düzeylerine göre ayrıştırılmış işçi sınıfları için de geçerli olduğunu işaret ederler. Sözgelimi, Lockwood  işçi sınıfı arasında her biri farklı tutumlara sahip “geleneksel işçi sınıfı” ve “varlıklı işçiler” gibi ayrımların olduğunu ortaya koymaya çalışmıştır.

Modern kapitalist toplumlar sınıflı toplumlardır ve sınıflar toplumsalın çalışılmasında analitik ve ampirik bir öneme sahiptir. Diğer bir deyişle, modern toplumların kültürel ve politik analizlerinin yanı sıra var olan eşitsizliklerin ele alınmasında sınıf hâlâ anahtar olmaya yetkindir; bu nedenle sosyal değişime yönelmiş ya da değişime karşıt eylemler sınıf temeli üzerinden kavramsallaştırılmalıdır. Bu çerçevede, sınıf ayrımlarının etkilerini ölçmeye çalışan sınıf analizleri de, sağlık ve eğitim gibi sosyal yaşamın birçok alanında var olan eşitsizliklerin yanı sıra paylaşılan inanç ve değerlerin diğer kaynaklardan çok, sınıf tarafından yapılaştırıldığını ampirik olarak ortaya koymayı amaç edinmiştir.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında Batı toplumlarının eski yerleşik sosyal ilişkilerin çözüldüğü ve daha karmaşık iç içe geçmiş sosyal gruplar ağına dönüştüğü ayırt edici bir “postmodern” toplumsal değişme aşamasına geçtiği düşüncesini ön plana çeken yeni ve geniş bir yaklaşımlar bohçasıdır. Bu çağ değişikliği her şeyden önce ekonomik, politik, sosyal ve kültürel koşullar göz önüne alındığında şu anda yaşadığımız dünyanın niteliksel olarak farklı olduğunu ifade eder. İlginç bir şekilde, birçok postmodernist sosyal kuramcı bu düşünceyi vurgulamak için Marx ve Engels’in Endüstriyel Devrim sonrasında ortaya çıkan değişimleri tasvir ederken kullandıkları ünlü bir deyime referans yapıyor: “Katı olan her şey buharlaşıyor”. Elbette ki modernizmin kurumsal bağlamının ötesine geçilip geçilmediği açık bir tartışma konusudur ama bir kuram olarak postmodernizm, ortaya çıkan radikal değişimler karşısında çağdaş sosyal gerçekliğin doğasının kavranabilmesi için yeni bir yaklaşımın gerekli olduğu argümanı üzerine inşa edilmiştir: Yeni bir sosyal sistem “klasik” modern kapitalist toplumun yerini almıştır. Ve bu sistem kendi mantığı içerisinde kuramsallaştırılmalıdır. Böyle bir sosyal sistem ya da postmodern toplum her şeyden önce kendine özgü farklı özelliklere sahiptir.Yeni tüketim tipleri; planlı modası geçmişlik; çok daha hızlı bir moda ve biçemsel değişim ritmi; genel olarak reklamcılık, televizyon ve medyanın şimdiye kadar benzersiz bir derecede topluma baştan sona nüfuz etmesi; kent ve kır, merkez ve taşra, yerellik ve evrensel bir örnekleşme arasındaki eski gerilimin yerini yenilerin alması; büyük ölçekli süper karayolları ağının büyümesi ve otomobil kültürünün gelişi eski savaş öncesi toplumdan köklü biçimde ayrılmaya işaret ediyor görünen bazı ayırıcı özelliklerdir.

Bu yaklaşımlardan ilkini, yani sınıfların çözüldüğünü; temsil eden Beck, Crook, Pakulski ve Waters gibi birçok kuramcı, postmodern değişmenin kaçınılmaz bir şekilde sınıfın sonunu getirdiğini ileri sürüyor. Bunların argümanları;                 

Birçok ülkede hükümetler tarafından gerçekleştirilen özelleştirme programları mülkiyetin kapsamlı biçimde yeniden dağılımıyla, küçük mülk sahiplerinin çoğalmasıyla, dolayısıyla mülk sahibi ve mülksüz kategorileri arasındaki ayrımların belirsizleşmesiyle sonuçlanmıştır. Devlet sektörünün önemli bir bölümünün özelleştirilmesinin yanı sıra ev sahipliğinin artması, hissedarların sayılarının hızla yükselmesi ve sermayenin yoğunlaşmasının azalması böyle bir belirsizliğin ortaya çıkmasına katkıda bulunmuştur. Vasıfların geliştirilmesi ve mesleklerin profesyonelleşmesi süreci eski sınıf ayrımlarını, özellikle de mülk sahibi olanlarla işçiler arasındaki uzlaşmazlığı belirgin bir şekilde zayıflatmıştır.Yurttaşlık haklarının genişlemesi, yaşam şanslarının siyasi açıdan tanımlanan ve yasal olarak korunan haklarla ilişkilendirilmesi durumunu ortaya çıkarmıştır. Bu, tabakalaşma yapısının daha farklı bir düzeyde parçalanmasına yol açmış ve yeni ayrıcalıklarla çatışmaları beraberinde getirmiştir. Korporatist politikayı oluşturan sınıf kimlikleri, sınıf ideolojileri ve sendikalar gibi sınıf örgütlenmelerinin değerinin azalması ve piyasaların küreselleşmesi eski sınıf ayrımlarını belirsiz hâle getirmiştir. Dolayısıyla, örneğin, mülk sahipleri, yöneticiler ve işçilerin kâr, ücret/maaş ve işlerin elde tutulabilmesi için işbirliği yapmaları olağan bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Giderek artan bolluk ve buna paralel olarak gelişen kitlesel tüketim, değerler üzerinde önemli etkilerde bulunmuştur. Kitlesel tüketimin genişlemesi, tüketim mallarının fiyatlarındaki düşüşler ve gelirdeki artışlarla birlikte oluşan bir durumdur. Bu olgu, tüketici olarak bireylerin çıkarlarıyla (üretim maliyetlerinde ve fiyatlarda düşüş) üretici olarak bireylerin çıkarları (yüksek ücret/ maaşların korunması) arasında bir gerilimin ortaya çıkmasına neden olur.  Bu gerilimin yanı sıra bir yaşam tarzı oluşturucusu olarak tüketimin giderek artan önemi geleneksel sınıf ilişkilerinin zayıflamasına yol açmıştır. Medyanın etkisiyle birlikte, Anderson’un adlandırdığı sınıf temelli olmayan “hayali cemaatler”in oluşması sınıfların çözülmesine yol açmıştır. Hayali cemaatler her zaman için var olmasına karşın bunlar son yıllarda çoğalmıştır. İnsanlar kendilerini paylaşılan ilgilerle (yeşiller), alışkanlıklarla (sigara içmeyenler), zevklerle (vejetaryen) ya da atfedilen özelliklerle (siyahlar, kadınlar) ilgili cemaatlerin üyeleri olarak görürler. Bu hayali cemaatler bireylere kimlikleri sağlamakta, dayanışma duygusunun gelişmesini olanaklı kılmakta ve geçmiştekinden daha geniş bir çapta ortak sosyal eylemlerin ortaya çıkmasının önünü açmaktadır. Ayrıca farklı tüketici grupları gibi insanların imgesel olarak uyarılmış belirli topluluklarla kendilerini özdeşleştirmelerini sağlamada medyanın daha önemli bir rol oynamasıyla birlikte sınıfın sosyal öneminde belirgin bir azalma gözlenmiştir. Yeni toplumsal hareketlerin ve yeni politikaların harekete geçirilmesi de bu sürece katkıda bulunmuştur. Çağdaş politik çözümlemelerin en önemli konularından biri yeni toplumsal hareketler ve yeni politika adı altında çalışılan siyasi aktivizmin ortaya çıkmasıdır. Buradaki nokta, aktivizmin sınıf üyelerini harekete geçirmemesi, geleneksel sınıf konularını, sınıfla ilişkili örgütlenmeleri ihmal etmesi ve eski sınıfla ilişkili sol-sağ yelpazesini çapraz bir şekilde kesen ayrıcalıkları ortaya çıkarmasıdır. Ne yeni toplumsal hareketleri oluşturan ögelerin kompozisyonu ne de kamulaştırılan sorunların karakteri sınıf terimleriyle çözümlenebilir. Etnisite, toplumsal cinsiyet ve yaşa dayalı farklılıklar sosyal kimliğin önemli kaynaklarını teşkil etmektedir. Yeni toplumsal hareketler de bu kimlikler etrafında oluşmakta ve sınıfa dayalı toplumsal hareketlerin yerini almaktadır.

Beck ve Crook, teknolojik değişmeyle birlikte mesleki yapının farklılaştığını, profesyonel mesleklerin ve beyaz yakalı işlerin arttığını vurgular. Ayrıca, sermayenin gücünü giderek arttırdığını öne süren Marksist görüşe destek veren Jameson’un aksine, bu iki düşünür, mülki sahibi kapitalist sınıfı ikame edecek teknik profesyonel elitlerin ortaya çıkacağına işaret eder. Aynı zamanda, emek piyasası geleneksel statü kısıtlamalarından nihayetinde bağımsız kalmış ve mesleki edinim bireysel rekabet konusu hâline gelmiştir. Tamamen bireyselleşmiş rekabetçi bir sistemde, bireyler, kol emeği ile özdeşleştirilen becerilerden çok mesleki hiyerarşi içinde kendilerine dikey toplumsal hareketlilik olanakları sağlayacak eğitimle ilgili dereceleri almaya güdülenmişlerdir ve eğer bireyler kendilerini bu orta sınıf ya da burjuva referans çerçevesine adamışlarsa toplumun kendisi sınıfsız hâle gelmiştir. Görülüyor ki Beck ve Crook  mesleki yapıdaki farklılaşmaların yanı sıra toplumsal hareketlilik ve sosyal bir bireyselleşme akımı olarak adlandırdıkları süreçle birlikte sınıf bağlantılarının çözüldüğünü iddia etmektedir.

Net bir şekilde söylenebileceği gibi, postmodernist sınıf(sızlık) yaklaşımları, yeni dünya düzeninde sınıf ayrımlarının varlığını kanıtlamak için çoktan yeterli olan sınıf analizlerinin ve veri toplamada oldukça karmaşık teknikler kullanan sayısız araştırmaların bulgularını göz önüne almayı ihmal etmektedir. Çağdaş sınıf analizlerinin ortaya koyduğu ampirik kanıtlar, eşitsizliklerin azalmak bir yana giderek arttığına işaret etmektedir. İşsizlik ve yoksulluk işçi sınıfı üyelerini derin bir şekilde etkilemekte, en yoksul kesimin milli gelirden aldığı pay düşerken en varlıklı kesimin aldığı pay artmaktadır. Farklı ülkelerde yapılan çalışmalar, 1980’li yıllardan itibaren gelir açısından en varlıklı kesim ile en yoksul kesim arasındaki boşluğun sürekli büyüdüğünü ve yoksulluk sınırının altında kalanların sayısının çoğaldığını ortaya koymuştur. Ayrıca bazı araştırmalar sendika üyeliğinin arttığına dikkat çekmektedir. Bütün bunlar, sınıf ayrımlarının varlığının ve bu ayrımların bireylerin yaşamları üzerindeki etkilerinin nesnel bir gerçeklik olduğuna işaret etmektedir. Kaldı ki, önemli miktarda özel sermayenin ya da piyasa ilişkileri çerçevesinde gelir getirebilecek vasıf veya niteliklere sahip olup olmama gibi objektif bir kriter üzerine kurulmuş ekonomik sınıfların kaybolduğunu öne sürmek, kuramsal açıdan kabul edilebilir değildir.

Postmodernist yaklaşım, sınıf bilinci kavramı yerine daha çok kimlik kavramını kullanmakta ve geleneksel olarak tanımlanan şekliyle sınıfın artık kimliğin (önemli) bir kaynağı olmadığını ileri sürmektedir. Sözgelimi, kapitalizm için artık gerçek bir alternatif sunamadığını iddia ettiği Marksizm’den kopuş nedenini ortaya koyan Üretimin Aynası adlı çalışmasında, Baudrillard, bireyin sınıf gibi sosyal yapısal göndergelerdeki konumu aracılığıyla değil, daha çok meta-gösterge aracılığıyla toplumsal bir konum ve kimliği güvenceye aldığı argümanı temelinde sınıf ve sınıf bilinci ile ilgili düşünceleri reddetmektedir. Farklı bir bağlamda, böyle bir görüşe Jameson’un çalışmalarında da rastlamak mümkündür. Küresel ekonominin sınıfların tutarlı ve kalıcı bir şekilde oluşmasına ve sınıf bilincinin edinilmesine izin vermediğini ileri süren Jameson’a göre, sınıf bilinci sınıf eşitsizliklerinin temsil edilebilirliğini öngörmektedir ama tekelci kapitalizm küresel kapitalizme, modernizm postmodernizme doğru bir evrim geçirirken temsil edilebilirlik kapasitesi zayıflamıştır. Bu yüzden, “postmodern dünyamızda artık bir burjuvazi ya da sınıf özellikli bir kültür değil, daha çok sistem özellikli olgular -şeyleşme, metalaşma ve medya toplumunun standartlaştırmasının insan öznelliğine ve varoluşsal deneyimine damgasını vurduğu farklı formlar – vardır”. Aynı zamanda, postmodern toplumun önemli bir özelliği olan ve O’Connor’ın ifade ettiği şekliyle yalnız “sınıf ilişkilerini maskelemek ve karartmakta değil ama halk kitlelerinin bölünmesinde ve yalıtılmasında da etkin rol oynayan” bir homojenleşme süreci olan bireyselleşmenin sonucunda alt ve orta sınıf üyeleri bütünsel bir sınıf bilinci geliştirmekten uzaklaşmıştır. Daha genel olarak, Jameson ve O’Connor gibi kuramcılar, sınıf ve mesleğe dayalı eski kalıcı toplulukların çözülmekte olduğunu ve üyeliğe ilişkin kolektif kaynakların değiştiğine dikkati çekerler. 

Sınıf bilinci nosyonunu reddeden postmodernist sosyal kuramcılarla aynı düşünceyi paylaşan Pakulski  postmodern toplumda “üyeliğin bir zevk, seçim ve bağlılık işlevi olduğu (ve bu yüzden) kategorilerin birbirleriyle akışkan ve sınırları belirsiz bir ilişki içinde çok yönlü ‘hayali cemaatler’de aynı düzeyde bulunan ve birbirleriyle kesişen kimliklerin simülasyonuyla” sonuçlandığını ifade eder. Bu savlar göz önüne alındığında, postmodernist bakış açısı kimlikle ilgili olarak aslında şu düşünceyi öne çekmektedir: Kimlik sınıf gibi tikel bir olgu tarafından değil, çoklu ögeler tarafından oluşturulmaktadır. Dahası, kimlikler sabit değildir; bireyler sürekli biçimde kişisel seçimlerine paralel olarak kimliklerini yeniden uyarlamaktadırlar. Diğer bir deyişle, kimlikler gerçek bir değişim hâli içinde olmasalar bile, daha esnek ve devamlı bir değişim potansiyeli içinde olacaklardır; bireyler bir alt kültür grubu ve heyecanından diğerine özgürce geçebilirler; daha önce farklı kategorilerde yer almış olan her şeyi karıştırıp, birbirine uydurabilirler. Bu bağlamda, Bauman’ın ileri sürdüğü gibi, postmodern yaşam stratejisinin özü, kimliğin kararlı hâle getirilmesi değil, sabitlikten kaçınmaktır. Ardı ardına giyilen maskeler olarak karşımıza çıkan kimlikler atfedilen (ascribed) bir mesele olmaktan çıkıp edinim (achievement) meselesine dönüşmüştür. Bu yüzden kişinin kendi kimliğini yaratması gerekliliği şiddetle hissedilen bir ihtiyaç ve bütün bir yetkin kültürel medya tarafından açıkça teşvik edilen bir faaliyettir. Bauman ve diğerlerinin argümanları sosyal kimliğin karmaşık süreçlerini vurgulamakta ancak sınıf, tabakalaşma yapısı ve aile gibi modern toplumun sosyal formlarının önemli bir kimlik kaynağı olduğu görüşünü reddetme eğilimindedir.

Bauman’ın (2000) argümanına göre, sermayenin emeği üreticiler olarak değil de tüketiciler olarak işe koşmasından dolayı, sermaye ve diğer sosyal sınıflar arasındaki temel bağlantı değişmiştir. Bir sınıf modeli sunmamasına rağmen, onun bu argümanı, işsizlik, bağımlılık ve sefaletle karakterize edilen ve “yeni yoksullar” diye adlandırdığı yeni bir grubu betimlemesinde karşımıza çıkar.

Postmodernist yaklaşım içerisinde sınıfın bir görünümü olarak tüketimin rolünü keşfetmede, kültürel mallardaki beğeninin sınıfsal bir damga işlevi gördüğünü ileri süren Bourdieu’nun Distinction (1984) adlı çalışması özel bir önem taşır.

Marx, sermaye birikimi (kapitalizm) sürecinin sonucu olarak “katı olan her şeyin buharlaştığını” ve paraya dayalı bağların (cash nexus) geleneksel komünal bağların yerini almaya başladığını oldukça uzun bir zaman önce dile getirmişti.