TOPLUMSAL TABAKALAŞMA VE EŞİTSİZLİK

Öncelikle kapitalist üretim sistemi insana ait yaratıcı bir potansiyel olan emek gücünü piyasanın yönetimine bırakmakta ve bu anlamda insani bir değerin metalaşmasına sebep olmaktadır. Öte yandan, kapitalist üretim sistemi ücretli emek dolayımı ile bazı grupları ücretli iş piyasasına dâhil ederken, bazı grupları dışarıda tutmakta ve dışarıda bırakılan gruplar içerde kalan grupların emek gücünü denetlemek için kullanmaktadır. Yani kapitalizminin insanlığa önerdiği liberal özgürlükçü model verdiği sözleri tutamamakta, toplumsal eşitliği temel alan bir “toplumsal sözleşme” sağlanamamaktadır. Emek gücünü köleliğin en derini olan, bir çeşit “modern kölelik” diye de adlandırılan; geçici, güvencesiz ve insan onuruna yakışmayan emek kullanım süreçlerine mahkûm etmektedir. Böylece sistem sürekli olarak emek/ ücret dengesi üzerinden iş piyasası ve üretim süreçlerini yeniden yapılandırmakta ve bunun sonucu olarak ta doğası gereği bir içerme/dışarıda bırakma süreci içinde yoksulluk üretmektedir.

Sanayi toplumu, modern toplum, kapitalist toplum vs.  gibi çeşitli isimlerle tanımlanan toplum ise kendi özgün yapısını bir önceki toplumsal yapı karşılaştırmasından almıştır. Sanayi toplumu geleneksel dayanışma mekanizmalarını, geleneksel üretim ilişkilerini çözmüş ve bunun karşılığında ücretli iş ile toplumsal olanı tanıştırmıştır. İş evden ayrı bir mekânda örgütlenmeye başlanmış ve ev dışında çalışma ücret ile ilişkilendirilmiştir. Bunun sonucunda, toplumsal sınıf ve üretim ilişkilerine ücretli emek aracılığı ile dâhil olan geniş kesimlerin refahı da önemli konulardan birisi olmuştur. Böylece sanayi toplumu ile birlikte üretim ilişkilerine emek dolayımı ile katılan, katılamayan gruplar ve bu grupların geçim konusu gündeme gelmiştir. 

Temel geçim ücretli iş katılımı ile biçimlendiğinden dolayı bu sürece giremeyen/girmeyen gruplar ve bunların geçim problemleri de her zaman önemli konulardan biri olmuştur. Böylece yaşayabilmek için temel gelirden yoksun olan yani ücretli çalışma piyasasına dâhil olamayan grupların yoksulluğu farklı yaklaşımları ve buna bağlı çeşitli suçlamaları da beraberinde getirmiştir. Dolayısı ile yoksulluk ve yoksullar önce korkulan ardından birlikte suçlanan gruplar olarak belirmiştir. Korkulan grup olmuşlardır zira karnını doyuramayan grupların tehlikeli, karnını doyuran gruplara düşman yaklaşımlarının olacağı bu korkunun temel kaynağını oluşturmuştur. Ücretli iş katılımlarının olmaması ise suçlama duygusunun gelişmesine katkı sunmuştur. Katılım yapmadıkları için tembellik, asalaklık, “çalışanlar üzerinde kambur” olarak görülmeleri suçlayıcı yaklaşımın kaynağını oluşturmuştur. Bir diğer yaklaşım ise yoksullar üzerinden onlara acıma, onları yoksulluktan kurtarmak isteyen taraf da olagelmiştir.

Toplumlarda kaynakların dağılımı toplumsal eşitsizlik yapısını yaratır. Bu yapıda bir uçta yoksulluk öbür uçta varsıllık–zenginlik ortaya çıkar. Bu noktada eşitsizlik yaratan kaynaklara bakarsak bunların toplumsal, ekonomik, siyasi ve kültürel kaynaklar olduğu görülür. Bir diğer deyişle, ekonomik kaynaklar olarak gelir farkları yanı sıra mülkiyet farklılıkları, üretim ve değişim süreçlerinde toplumsal iş bölümünün yarattığı farklılıklardan söz edilebilir. Toplumsal statü ise daha çok toplumda kabul edilmiş statü, unvan, toplumsal itibar gibi kaynakların eşitsiz dağılımı anlamına gelir. Siyasi eşitsizlikler karar verme mekanizmalarında olup/olmama ve güç ve iktidar yetkilerini elinde tutmak veya en azından yakın olmak/olmamak arasındaki farktır. Kültürel olan eşitsizlik ise kimliğini, duygusunu düşüncesini ifade ve temsil etme şansını elde edememektir.

Yoksul olanın bu kaynaklara ulaşması olanak dışıdır. Kapitalist üretim sistemi ve kapitalist iş bölümü yoksulu sadece piyasanın dışında bırakmaz, aynı zamanda bu kaynaklardan dışlanmasına ve etiketlenmesine neden olur. Yoksul sadece ekonomik anlamda yoksul değil, sosyal, siyasi, ve kendini ifade edememe, toplumsal görünürlüğünü yitirme noktasında kültürel anlamda da yok olur.

Birey, kendisine verilen fırsat eşitliğini akıllıca kullanmalı ve rekabetçi koşullarda yaşamını sürdürebilecek asgari gelire ulaşmalıdır. Asgari yaşam için yeterli gelir/kaynaklara sahip olmaması bireyi yoksullaştıracaktır. Liberal yaklaşımda yoksulluk bir sınıf meselesi olmaktan çok ağırlıklı olarak bireyin sorumluluğunda ve birey merkezlidir. Asgari yaşam için gerekli gelir yetersizliği, yani mutlak yoksulluk fikri buradan kaynaklanır. Bu yaklaşım, “mutlak yoksulluk” kavramına uygun biçimde yoksulluk ve eşitsizlik ilişkisini iş ve iş süreçlerindeki konum, işsizlik, gelir yetersizliği, gelir dağılımı içindeki konumu, barınma, altyapı ve beslenme olanaklarına insanca yaşam koşullarında erişememe gibi kıstaslar ile açıklamaktadır. Liberalizmin bu klasik ve muhafazakâr eğilimine göre, yoksulluk bir sınıf meselesi değildir; aksine bireyin yetersizliğine ve başarısızlığına dayanmaktadır. Özellikle liberalizm içindeki muhafazakâr eğilim, yoksullukla mücadelede bireyi sorumlu tutar ve yoksullukla mücadele kapsamında devletin müdahalesine şiddetle karşı çıkar ve bu mücadeleden bireyi sorumlu tutar.

Modern Marksisit yaklaşıma ve Wright göre, özellikle modern dönemdeki yoksulluğu kapitalist üretim biçimine bağlı olarak bu üretim biçiminin çıktısı olarak ele almak gerekir. Sermayenin emeğin üretkenliğini sürekli arttırma eğilimi ve isteği yoksulluğa neden olmaktadır. Sermayenin mantığı büyük yoğunlukta meta üretimine bağlı zenginliği artırmak için emek piyasasının dışında bir yedek işgücü ordusunu sürekli kılmak ister. Yedek işgücü ordusu bir yandan işgücüne katılmış olan emeğin değerini düşürürken öbür yandan da kronik olarak işsiz kalmak zorunda olan bir emek gücü yaratır. Bu anlamda yedek iş gücü ordusunun iki boyutu ortaya çıkar: mutlak artık nüfus ve görece artık nüfus. Birincisi daha çok gelişmekte olan ülkelerde görülmekte iken ikincisi daha çok ekonomik olarak gelişmiş ülkelerdeki göreli yoksullara karşılık gelir. Mutlak artık nüfus, geleneksel üretim tarzlarının daha etkili ve makineye dayalı teknolojilerle yer değiştirdiği ve dönüştürüldüğü ekonomilerde ortaya çıkar. Görece artık nüfus ise daha olgunlaşmış ve gelişmiş kapitalist yapılarda, makinelerin ve yüksek teknolojinin giderek daha çok üretim sürecini belirlediği ve emeğin işbirliğini bozduğu ekonomilerde ortaya çıkar.

Wright bu ikili durumda yoksulluğu sosyal sistemin, özellikle de kapitalist sistemin doğasının talihsiz bir ürünü olarak yorumlamaktadır. Bu yoruma paralel olarak, var olan kapitalizm içinde yoksulluk, “bir kaza değildir; bir yan-ürün değildir. Yoksulluk ekonomik yapısı sınıf ve sömürüye dayalı bir toplumun kalıtımsal ve olması gerekli bir özelliğidir. (…) yoksulluğun sürmesinden bizzat çıkarları olan güçlü ve imtiyazlı aktörler vardır. Yoksulluk sadece bu aktörlerin maddi çıkarlarının peşinde olmalarının talihsiz bir sonucu değildir. ''Ayni zamanda yoksulluk bu aktörlerin maddi çıkarlarını gerçekleştirebilmeleri için en gerekli şartıdır.” Modern toplumda yoksulluğun yapısal nedenleri, kapitalist üretim tarzının çelişkilerinden kaynaklandığı için – Marksist terminolojide yoksulluk problemi olarak tanımlanmayan fakat toplumsal sınıflar arası iş bölümü, üretim ilişkileri ve sınıfa dayalı sömürü olarak tanımlanan “yoksulluk” kapitalist üretim tarzı sürdüğü sürece çözülemez.

Townsend yoksulluğu tanımlamanın ve bir yoksulluk sınırı belirleme metodunun mutlak anlamda yoksulluğu tanımlamakla beraber kültürel öğeleri dışarıda bırakmasından dolayı eksik ve kabul edilemez olduğunu tartışmıştır. Townsend’e göre, fizyolojik ve mutlak geçim standartları önemlidir ama bunlar üzerinde tarihsel ve kültürel faktörlerin etkilerini de görmek gereklidir. Bir diğer deyişle, yoksulluk göreceli tanımlanabilecek bir kavramdır. Göreli yoksulluk, bir toplumda geçerli ve geleneksel olarak o toplumda belli bir zamanda toplumun üyeleri tarafından kabul edilmiş yaşam standardına görece olarak belirlenir. Bu tür standartlar zamana ve yere göre değiştiğinden yoksulluk sınırı da sürekli değişir. Buna göre yoksulluğun anlaşılması ve ölçülmesi bir toplumda sürekli değişen ve kabul edilen ve edilemeyen standartlara göre belirlenmelidir.

Yoksulluğun mutlak olarak, yalnızca kalori gereksinimine göre ve sahip olunan gelir ile tanımlanması, sorunun diğer sosyal ve ahlaki boyutlarının göz ardı edilmesine yol açabilmektedir. Bu yüzden, niteliği ve tanımı nasıl olursa olsun, kişinin “kaliteli” bir yaşam sürmesini sağlayabilecek araç ve olanaklardan yoksun olmak, yoksulluk tanımlarında dikkate alınması gereken bir başlangıç noktası olmalıdır. Yalnızca böyle bir anlayış, yoksulluğun kişinin sağlıklı bir fiziksel yaşamı sürdürmesini zorlaştırmasının ötesinde, genel olarak toplumsal ve siyasal yaşama katılmasını da engellediği olgusunu da dikkate alabilir. Bu bakımdan yoksul kişi, asgari bir tüketim sepetinin maliyetini karşılayamadığı ve geliri ve insani yeteneklerini, olanaklarını gerçekleştirmesini sağlayan araçlara erişimi kısıtlı olduğundan sosyo-ekonomik olarak da öteki insanlardan yalıtılır ve dışlanma ile karşı karşıya kalır. Başka deyişle, yoksunluk ve yalıtılmışlık, yoksulluğun ayırt edici özellikleri arasındadır

Modern toplumda Yurttaşlık Hakları dendiğinde sosyal haklar (sağlık, eğitim, refah ve bireylerin o toplumdaki ortalama kabul edilen geçimini sağlayacağı bir gelir düzeyine sahip olması) yurttaşlık haklarının odağını oluşturur. Bu haklardan yeteri kadar yararlanamayan bireyler veya toplumsal kesimler, yurttaşlık haklarından yeterince yararlanamayan veya toplumun diğer kesimlerine göre; kaynakların dağılımından yoksun sayılan ve yoksulluk sınırında sayılan kesimlerdir. Bu anlamda yurttaşlık haklarından dışlanmış olmak ve fırsat eşitliğinden yararlanamamak yoksulluk ve toplumsal eşitlik arasındaki en önemli ilişkilerdendir. Ancak bu eşitsizlikler daha eşitlikçi sosyal politikalar ile azaltılmaya çalışılsa bile toplumsal sınıfa dayalı yapısal ve siyasi eşitsizlikler toplumlarda halen güçlü şekilde egemendir.

1990’larda neo-liberal ve piyasa yanlısı iktisadi programların dünyada benimsenmeye başlanması ile kapitalist devlet, refah ve yurttaşlık anlayışında yeni bir döneme girmiştir. Bu yeni stratejiler, uluslararası kuruluşlar tarafından tüm ülkelere, özellikle de gelişmekte olan ülkelere daha fazla; önerilmeye başlanmıştır. Esas olarak kapsamlı yapısal dönüşüm programları biçiminde uygulanmaya başlanan bu yeni strateji, ekonomik büyümeye dayalı kalkınma sürecine ağırlık vererek, piyasanın daha etkin işleyişini gözeten ve böylece artan gelirlerin yoksulluğu azaltacağını öngören politikaların benimsenmesine dayanmaktadır. Böyle bir yaklaşım, esas olarak piyasanın sağladığı fırsatları öne çıkarmak ve yoksul insanların bu fırsatları kullanabilmelerini sağlayacak donanımlara sahip olmasına çalışmak amacını gütmektedir. Bu yüzden temel sorun, piyasanın işleyişini bozmayacak ancak yoksullukla mücadelede başarı sağlama şansı yüksek politikaları tasarlamak ve yürütmek olarak ortaya çıkmaktadır. Bu yeni politikalar doğrudan yoksulluğu azaltmak için tasarlanmamış olsalar da, dolaylı olarak yoksulluğu azalttığı ileri sürülen, yoksulluğun önemli bir kaynağı olan işsizlik sorununu azaltarak iktisadi büyümeyi sağlamayı hedef alan politikalardır. Bu bakımdan en önce ulusal ve uluslararası ticaret ve ulaşımda liberalleşmenin benimsenerek büyümenin sağlanmasını sağlamaktır. Bu yeni ekonomik yaklaşımda özellikle dış ticarette liberalleşmenin ve ihracata dayalı büyüme modellerinin benimsenmesinin genel olarak yeni teknolojilere erişimin sağlanması ve daha iyi kalitede ara malları kullanımı yoluyla üretkenliğin artırılarak büyümeyi gerçekleştirmesi, bunun da yoksulluğun azaltılmasını getireceği düşüncesi egemendir. Yurtiçinde özelleşme ile başlatılan liberalleşmenin rekabet sürecini etkin kılacağı, yeni istihdam olanaklarının açılmasını sağlayacağı ve dolayısıyla yoksulluğun azaltılmasına katkı yapacağı düşünülmektedir. Böyle bir yapısal dönüşümü içeren söz konusu politikaları özellikle gelişmekte olan ülkeler için öneren IMF (Uluslararası Para Fonu) ve Dünya Bankası bu ülkelerin giderek küreselleşen dünya ekonomisiyle bütünleşmelerini istemektedir. Dünya ekonomisiyle gerçekleştirilen bütünleşmenin yoksulluğu da azaltacağı bu politikaların gerekçelerinden biridir. Başarılı bir biçimde dünya ekonomisiyle bütünleşemeyen ülkelerde yoksulluğun daha yaygın olduğu ileri sürülmektedir.

Bauman’a göre, içinde yaşadığımız toplumsal yapıda katı modernlikten daha esnek ve değişken bir moderniteye geçilmiştir. Bu yeni modernitede birey daha özgürdür. Bu özgürlük ise daha çok tercih yapabilme özgürlüğü, satın alabilme özgürlüğü, tüketim özgürlüğü ve yaşamdan haz alma özgürlüğü olarak tanımlanmaktadır. Toplum üreticiler ağırlıklı bir toplumdan tüketici ağırlıklı bir topluma evrilmiştir. Bireyleri yaşamları da tüketim toplumu içinde parçalı, esnek bir hal almaktadır. Bireylerin hızla değişen süreçlere adaptasyon yeteneği onların yaşamdaki başarısını belirlenmektedir. Birey yeni koşullara uygun olarak sürekli değişen stratejiler yapabilmeli, belirsizlikler içinde sürekli kayıplarını ve kazançlarını hesap ederek yaşamalıdır. Birey yaşamının yegâne sorumlusu olmuştur. Bireyin refahında ve başarısında toplumun sorumluluğu son derece azalmış, birey ise tüm yaşamının sorumluluğunu üstlenmiştir. 

Bauman, tam istihdam varsayımı ile yapılanan modern toplumun, Rowntree veya C. Booth gibi İngiliz düşünürlerinin 1990’lı yıllarda da ortaya çıkardığı gibi, yoksulluğun tam istihdam koşullarında da ortaya çıkabileceğini savunur. O günlerde çalışma etiğinin insanlar arasında yeterince yayılmamış olmasının yoksulluğa neden olduğunu düşünenler veya yukarıda anlatılan yoksulluk kültürü kavramı ile yoksulluğu açıklamaya çalışanlar açısından bu dehşet verici bir bulgu olmuştur. Toplumda tam istihdam olsa bile “çalışan yoksullar” olabileceği, tüm sosyal hastalıkların ilacı olarak düşünülen iş ve istihdamın aslında yoksulluk problemini tam da çözmediği bilgisi hayal kırıklığına neden olmuştur.

Bauman’a göre yoksulluk, sadece yokluk ve bedensel tehlike anlamına da gelmemektedir. Yoksulluk aynı zamanda sosyal ve psikolojik bir durumdur. Toplumda nezih yaşam standardı olarak kabul edilmiş ölçütlerde yaşayamamak bireyin özsaygısını yitirmesine de sebep olur. Ayrıca “mutlu bir yaşam” tüketim toplumunda hayatın sunduğu fırsatlardan yararlanma, zevk alma, yakaladığı fırsatları kamusal alanda gösterebilen tüketici bireyler olarak tanımlandığında, tüketim toplumu yoksulları mutlu yaşam şöyle  dursun, normal yaşama bile erişemeyen bireylerdir. Tüketim toplumu zevk ve haz üzerinden tanımladığı toplumsallık ile yoksulları sakat, arızalı kusurlu ve noksan, yetersiz olarak tanımlar ve dışlar. Bu yetersizlik öncelikle tüketici olarak yetersizliktir. Toplumda tüketici görevlerini yerine getirememenin güçsüzlüğü, onur kırıcı durumdan tek çıkış yolu tüketici yetersizliği ile baş etmektir. Bauman’ın vurguladığı gibi yeni yoksulluk anlayışı tüketim toplumunda “toplumda yaygın kabul gören ve gösterisel biçimde tüketemeyenin yoksulluğu” olarak tanımlanmaktadır.

Liberal toplumun temel ilkeleri eşitlik, özgürlük ve adalettir.

Ülkelerin refah düzeyi sıralamalarında okullaşma oranları, doğumda yaşam beklentisi oranları, kişi başına düşen gelir, okur-yazarlık oranları gibi ölçütlerde kullanılmakta ve bu ölçütlere göre ülkelerin refah düzeyi belirlenmektedir.

Yoksulluk ilk kez 18. yüzyılda İngiltere’de çıkarılan “yoksulluk yasaları” (Poor Laws) ile bir toplumsal sorun olarak gündeme gelmiştir.

Sivil haklar; kişilerin “konuşma, düşünme ve inanç, hukuktan yararlanma, mülkiyet haklarına sahip olma ve antlaşmalar yapabilme” özgürlüklerini tanımlar.

Kadınların oy kullanma hakkının kazanılması Almanya için 1918, Amerika için 1920, İngiltere için 1928, Fransa için 1944, Türkiye için ise 1934’dür.

Malthus’a (1798) göre nüfusta eğitimsiz, kötü niyetli, çalışmak istemeyen ve bağımlı kişilerin artması ile yoksullukta artar.

Batı’da özellikle kentlerde yoğunlaşan kent yoksulluğunun “alt sınıf” olarak tanımlandığı kesimler ağırlıklı olarak kadınların sürdürdüğü tek ebeveynli aileler, yaşlılar, engelliler, göçmenler ve bazı etnik gruplar, özelleştirme ve ekonomik dalgalanmalarla ve teknolojik gelişmeler sonucu işini kaybeden bireylerin oluşturduğu hanelerdir.

Adam Smith’in belirttiği gibi “acı veren ve yorgunluğa sebep olan iş ilerde haz getirisi beklentisi içinde katlanma” düşüncesi kapitalizmin temel prensibini ifade etmektedir.

Toplumsal ve siyasi düzeyde “devletin himayesinde olan yurttaş” kavramı yerine, Batının gelişmiş ekonomilerinde liberal demokrasi ilkelerine en uygun olduğu düşünülen “başarılı, kendi ayağı üzerinde durabilen, girişimci ruha sahip, kendi sorumluluğunu alabilen ve himayeci bir otoriteye gerek duymayan sosyal sermayesi yüksek olan yurttaş” tanımı tercih edildi.

Örneğin, kapitalist toplumda kadın ve göçmen işgücünün piyasanın gereksinim duyduğu dönemlerde işe aldığı ve kriz dönemlerinde de ilk işten çıkardığı toplumsal kesimler olduğu bilinmektedir.