TOPLUMSAL TABAKALAŞMA VE EŞİTSİZLİK

Bilimsel ilkelerin uygulama nesnesi olmaları itibarıyla aralarında süreklilik olduğu varsayılan kır ve kent ilişkisi, ikilikli/düalist bir ilişkidir; buna göre kır, kentte olmayandır; aynı şekilde kent de kırda olmayanlara göndermede bulunur. Örneğin ev ve işyeri kırda mekânsal ayrıma uğramamışken, kent, mekânsal olarak iş yerinin evden ayrılması ile tanımlanır. Kır ve kent arasındaki ilişkinin düalist kavranışı, kır ve kenti birbirinden bağımsız olarak var olan toplumsallıklar şeklinde görür; dolayısıyla bu yaklaşımdaki ilişki kavrayışı, içsel değil, biçimsel ve işlevsel bir özelliğe sahiptir.

Geleneksel ve güncel tarım çalışmaları arasındaki bağlantıları da kuracak şekilde kullanılan tasnif ölçütü Teodor Shanin tarafından “çağdaş köylülüğün analiz kategorileri” başlığı ile geliştirilmiştir. Shanin bu kategorileri şu iki soruya verilen yanıtlar temelinde oluşturmuştur. Bu sorulardan ilki, “köylülerin toplumsal gerçekliğin anlamlı ve ayırt edici bir olgusu” olarak görülüp görülmediğidir. İkincisi ise toplumsal gerçekliğin açıklanması bakımından köylülüğün anlamlı ve ayırt edici bir analitik kategori” olarak görülüp görülmediğidir. Bu iki ve birbiriyle bağlantılı soru çerçevesinde tarım literatüründeki pozisyonları üç grup altında tasnif etmek mümkün görünmektedir.

Eric Wolf’un 1966’da yayımlanan ''Köylüler'' kitabına, “köylü kimdir” şeklindeki bir tanım sorusu ile başlar. Formüle ettiği tanım betimleyicidir: Köylü kırlarda ekip-biçen, ürün yetiştirendir. Bu durumda, kırda her ekip-biçen köylü müdür, şeklinde bir soru akla gelebilir ki Wolf tarım girişimcisi olarak adlandırdığı çiftçileri bu kapsamda değerlendirmez. Amerika’da yaygın olan tarım girişimcileri, üretim faktörlerini pazar için üretim yapmak maksadıyla bir araya getirirler. Köylü ise iktisadi anlamda bir girişimci gibi davranmaz; o hane temelli çalışır, iş temelli değil. Wolf’un antropolojik analizine göre köylünün tarımsal üretimi aynı zamanda bir kültür üretimidir. Bununla birlikte köylü salt kendi iç sistemi içinde varlığını sürdürmez; onu ilkel üreticilerden ayıran bir özellik de geniş toplumsal bağlamın bir parçası olarak varlık gösteriyor olmasıdır. Köylünün geniş çevre ile ilişkisi hem iktisadi hem de güç ilişkileri bakımından kendi aleyhine asimetrik bir ilişkidir. Tam da bu asimetri nedeniyledir ki köylü, varlığını kendi toprağı üzerinde kendi hane emeğini seferber ederek sürdürür. Wolf’a göre köylünün ikilemi, kendi öz talepleri ile dışarıdan talep edilenler arasında nasıl denge kuracağı ile ilgilidir. Dışarısı köylüyü emeğin ve malların kaynağından ibaret görür. Oysa köylü bir iktisadi birimden fazlasıdır; onun üretimi bir “hane üretimidir”; hane üretiminde harcanan emek, kar-maliyet muhasebesine girmez, Aynı şekilde köylü için arazi, ev gibi varlıklar üretim faktörü değildir; sembolik değerlerle yüklü varlıklardır. Wolf’un analizinde önemli olan köylü ile dış dünya arasında çelişkili bir ilişkinin olduğu; köylünün ise ya üretimi arttırarak ya da tüketimi kısarak bu çelişkiyi dengede tutmaya çalıştığı şeklindeki vurgusudur.

Tarımda kapitalizmin gelişmesi bakımından ilkel birikim mekanizmaları, şu üç sonucun ortaya çıkmasını sağlamıştır: İlk olarak toprak varlığı sermayeleşmiş ve kapitalist toprak mülkiyet gelişmeye başlamıştır. Bu son derece önemli bir gelişmedir; zira kapitalist mülkiyette toprak artık metaya dönüşmüştür; toprak sahipliği, özel mülkiyet hakkı gereği, toprak varlığını satmaya, satın almaya ve kiralamaya açık hâle gelmiştir. İkinci olarak tarımda kapitalist çiftçiler ve topraksız emekçiler şeklinde sınıfsal bir kutuplaşma uç vermiştir; toprakların metalaşması ve kapitalist kiracı çiftçiler eliyle işlenmesi neticesinde, köylü topluluklarının hayvanlarını otlattığı meralar, yakacak topladığı ormanlık alanlar, balık tuttuğu dereler ortak kullanım alanları olmaktan çıkmaya başlamıştır. İngiltere sosyal tarihinde iki asırlık bir arka planla 18. yüzyılda tamamlanan bu süreç, çitleme hareketi adıyla anılır. Toprakta kapitalist özel mülkiyet ilişkileri yerleştikçe, geleneksel kır nüfusu kapitalist çiftçi ve topraksız köylü şeklinde farklılaşmaya başlamış ve nihayet Sosyoloji disiplininin köyden şehirlere göç olgusu olarak da incelediği işçileşme adı verilen süreç ivme kazanmıştır. Bu süreç işçilerin; feodal bağlardan kurtuldukları için özgür, fakat yaşamlarını ancak emek güçlerini ücret karşılığı satarak sürdürebildikleri için de bağımlı olan erkek ve kadınların tarih sahnesine çıkış sürecidir de. Geleneksel göç kuramlarında kır’ın itme – kent’in çekme etkisiyle açıklanan göç olgusunda, itenin de çekenin de ka- pitalist sermaye birikim dinamikleri olduğu açıktır. Nüfus hareketleri ile birlikte düşünüldüğünde tarımda kapitalizmin gelişmesi, maden ve imalat sanayi gibi hızla gelişen ve yüksek miktarda işçi istihdamı talep eden alanlar için, işgücü arzının ana kaynaklarından biri olmuştur.

ilkel sermaye birikimini şu dört sürecin bileşkesi olarak  değerlendirmek  anlamlı olacaktır: Bunlardan ilk ikisi yoksullaşma ve mülksüzleşme iken diğer ikisi de üretim ve geçim araçlarının sermayeleşmesi ve özel mülkiyet temelinde yoğunlaşmasıdır. Bu noktada bir hatırlatma yapmak anlamlı olacaktır: İlkel birikim mekanizmaları ile yoksullaşarak mülksüzleşenler sadece köylü sınıflar olmamıştır; kır’ın doğrudan üreticileri gibi kent ve kasabaların lonca üretimi içinde zanaatkâr olarak adlandırılan doğrudan üreticileri de müksüzleşerek işçileşmişlerdir. Dolayısıyla ilkel sermaye birikimini, kır ve kentin doğrudan üreticilerinin işçilere, onlara ait emek araçlarının da sermayeye dönüştürülme süreci olarak tanımlamak, tamamlayıcı olacaktır.

19. yüzyıldan itibaren dünya kapitalist sistemine içerilerek sömürge ve yarı-sömürge konuma düşen Üçüncü Dünya ülkelerindeki işçileşme süreç ve kalıpları, Batı’dan farklı olduğu gibi, kendi içinde de homojen olmamıştır. Üçüncü dünya ülkelerine kapitalizmin (emperyalizm) girişi ile geleneksel üretim yapıları hızla çözülürken, fazla (artık) nüfusu emebilecek düzeyde kapitalist sanayileşmenin olmayışı genel ifadesini ‘kent yoksulları’ kavramında bulan ‘işçileşememiş mülksüzler’ şeklindeki yeni toplumsal grupları ortaya çıkarmış; bu gruplar marjinal sektör ya da enformal sektör olarak nitelenen sektörün toplumsal temelini oluşturmuştur.

İlkel sermaye birikimi ile uluslararası işbölümü arasında doğrudan analitik bağ kuran ve Yeni Uluslararası İşbölümü Yaklaşımının kurucusu olarak bilinen Fröbel’in konuyla ilgili beş önemli ampirik bulgusu söz konusudur:

Fröbel ve arkadaşlarının vurguladığı bir diğer değişim emek sürecinde meydana gelmiştir. Buna göre, üretimin teknolojik tabanında ve örgütlenmesinde meydana gelen gelişmeler son derece karmaşık iş süreçlerini basit birimlere dönüştürmüş ve böylece vasıfsız işgücünün istihdam edilebilmesi kısa bir zaman diliminde alacağı basit bir eğitimle mümkün hale gelmiştir. Bu yolla, yüksek ücret alan vasıflı işgücü, yerini, düşük ücret alan vasıfsız ya da yarı-vasıflı işgücüne bırakmıştır. Buna göre vasıflı emeğin maksimum düzeyde yerinden edilerek emek maliyetlerinin düşürülmesi prensibi, dünya çapında işlerliktedir.

Gibbon ve Neocosmos için küçük köylülüğün iç farklılaşma, çözülme ve tasfiye yönündeki dönüşümü, “büyük balıkların küçük balıkları yemesi” metaforunda olduğu gibi tümüyle kapitalistler arası ilişkilerin, sermayenin merkezileşme ve yoğunlaşma eğilimi doğrultusundaki sonucundan ibarettir. Bu görüşe göre küçük meta üreticileri, kapitalizm öncesi tarım toplumlarının değişen şartlara uyum sağlayarak bugünlere kadar gelebilmiş temsilcileri değildir; küçük meta üreticisi tümüyle kapitalizmle birlikte tarımsal alanda gelişen bir işletme biçimidir. Bu analizin kritik önermelerinden biri de şöyledir: Küçük köylülük sınıf ilişkileri içinde sömürülen bir kategori olarak değil, kendi kendini (hane emeğini) sömüren bir kategori olarak yerini alır.

FAO’un 2003 tarihli raporunda “Ulusötesi Şirketlerin Rolü” başlığını taşıyan 9. bölüme bakılabilir.

Sözü edilen değerlendirmede şu noktaların altı çizilmektedir:

Yeni sömürgecilik, azgelişmişlik ve köylü sorunu, kır sosyolojisinin 1970’ler ve izleyen onlu yıllar boyunca başlıca temaları oldu. Bu nedenle doğru cevap D seçeneğidir.

Avcılık ve toplayıcılıkla yaşamlarını sürdüren insanların yerleşik hayata geçerek tarımsal üretim yapmaya başlamaları Neolitik Devrim
adı da verilen bu büyük değişim ile mümkün olmuştur.

Uluslararası sosyoloji topluluğunun en örgütlü ve üretken kesimini oluşturan Uluslararası Kır Sosyoloji Birliği 1962 yılında kurulmuştur. Bu nedenle doğru cevap A seçeneğidir.

1917’de Bolşevik Devrim ile kurulan ve 1990 yılında dağılan Sovyetler Birliği’nde tarım iktisatçısı olan Chayanov, “köylücü” diye adlandırılan bir yaklaşımın kurucu ismi olmuştur. Bu nedenle doğru cevap B seçeneğidir.

Köylüler adlı kitap 1966'da Eric Wolf tarafından yayınlanmıştır. Bu nedenle doğru cevap E seçeneğidir.

İlkel sermaye birikimi sürecinin bileşkesi: yoksullaşma, mülksüzleşme, sermayeleşme ve  yoğunlaşmadır.

Kapitalist toprak mülkiyeti ile toprak artık metaya dönüşmüştür; toprak sahipliği, özel mülkiyet hakkı
gereği, toprak varlığını satmaya, satın almaya ve kiralamaya açık hâle gelmiştir.

İşçileşme, insanlığın son üç yüz yıldır yaşadığı en kapsamlı sosyal değişim süreçlerinin başında
gelir. Bu nedenle doğru cevap C seçeneğidir.

Küçük tarım işletmesinin kuşatan ve/veya nüfuz eden sermaye ilişkilerine direnme ve yeniden uyum kapasitesi şu başlıklarla yakından ilgilidir:

a. Ürün deseni ve üretim süreci
b. Üretimin ileri-geri bağlantıları
c. Toprağın büyüklüğü, niteliği ve kullanılma biçimleri
d. Üretim araçlarının mülkiyeti
e. Hane emeği ve emek kullanma biçimleri
f. Geçimlik üretimin kompozisyonu ve çapı.

Köy ayaklı proleterler adlandırması, tarım geliri olmayan ve yaşamlarını hane dışı işlerde, çoğunlukla da tarım dışı işlerde ücretli istihdam edilerek sürdüren haneleri tanımlamaktadır. Bu nedenle doğru cevap C seçeneğidir.