TOPLUMSAL TABAKALAŞMA VE EŞİTSİZLİK

Toplumsal sınıf çalışmalarına damgasını vuran iki sosyal düşünce geleneği vardır: sosyolojinin de kurucu sütunlarını oluşturan bu gelenekten ilki Karl Marx’ın diğeri de Max Weber’in düşünsel mirasını taşır. Marx için sınıf temelli toplumsal tabakalaşmanın odağında sömürü ilişkisi yer alır.

Toplumsal sınıflar konusu, Max Weber’in merkezi ilgisi içinde yer almaz; sosyolojisinin merkezine toplumsal hayatın ve değişimin kültürel nedenlerini ortaya koymayı yerleştirir. Dolayısıyla Weber’in çözümlemelerinde kültür asli bir unsurdur; bunun belki de tek istisnası, sınıf kavramsallaştırmasıdır. Weber’de toplumsal sınıflar, güç dağılımının bir olgusu olarak iktisadi terimlerle tanımlanır; mülkiyet sahipliği ölçütü önemli bir iktisadi güç alanıdır.

İşçileşme süreci, en yalın biçimiyle tarım ve zanaatın bağımsız üreticilerinin kendine yeter üretim olanak ve koşullarından kopartılarak işgücü piyasasına fırlatılmaları sürec dir. Bu süreçte, bağımsız köylü ve zanaatkâr kendilerine ait üretim araç ve gereçlerini, başta da toprak olmak üzere, kaybederler, mülksüzleşirler.

Sermayeleşme süreci, mülksüzleşme sonucu bağımsız üreticilerden kopartılan üretim araçlarının mülksüzleşmiş emekçileri sömürme ve denetleme araçları hâline dönüşmesi olarak tanımlanır.

Metalaşma süreci ise varlıkların piyasada alınır-satılır bir sermaye malı hâline gelme sürecidir. Marksçı yaklaşıma göre, kapitalizm “genelleşmiş meta ekonomisi” şeklinde tanımlanabilir.

Weber’in sınıf çalışmalarına en kritik katkısı çoklu sınıf kavrayışını geliştirmiş olmasıdır. Bu katkının kuramsal temelleri sınıf ve statü kavramları arasındaki ilişkide bulunabilir. Weber toplumsal sınıf ve toplumsal statü konumlarını, tabakalaşmanın iki ayrı boyutu olarak değil de, ilki geçici, ikincisi kalıcı olmak üzere, örtüşme ya da kesişme noktalarına sahip toplumsal konumlar şeklinde resmetmiştir.

Lockwood’a göre, sınıf çalışmalarına yol gösterecek iki kuramsal model mevcuttur. Bunlardan ilki, gücü, çatışmayı ya da karşıtlığı; diğeri prestij, statü ya da hiyerarşiyi esas alır. Lockwood her iki modeli kullanarak işçi sınıfı içinde iki genel tipleme geliştirir: İlki, güç ya da çatışma odaklı toplum imgesine sahip olan geleneksel işçilerdir. İkincisi ise, paraya dayalı toplum imgesine sahip olan bireyselleşmiş işçi tiplemesidir.

Özellikle Marksçı gelenek bakımından sınıf çalışmalarının temel sorun alanlarından biri de temel sınıflar arasında yer alan ara katmanların hangi ölçütlerle ve nasıl tanımlanacağı olmuştur. E.O. Wright’ın çelişkili sınıf konumları kavramsallaştırması bu soruya verilmiş en etkili yanıtlardan biridir.

Postmodernist yaklaşıma göre, gerek politik özneler gerekse de kolektif eylemler, toplumsal sınıf gibi yapısal pozisyonlara bakılarak anlaşılamaz. Sınıf konumu, söylemsel eklemlenmeyi gerçekleştirmek bakımından sınıfsal olmayan konumlara göre herhangi bir öncelliğe sahip değildir; ırk, cinsiyet, milliyet gibi kategoriler, sınıf konumuyla aynı ya da ondan daha fazla öneme sahip olabilirler. Toplumsal sınıf da diğerleri gibi bir kimlik konumu olarak görülmelidir.

Toplumsal sınıf ile kolektif eylem arasındaki bağ- lantının nasıl kurulduğu konusundaki geleneksel yaklaşım soruyu şöyle formüle eder: Binlerce insan nasıl olup da kolektif eyleme yol açacak bir karar verebilir? Oysa alternatif ve yeni olan soru şöyle olmalıdır: Kolektif eylem, kendisinin hem koşulu hem de sonucu anlamında, kültürel sembollerle tanımlanmış bir eylem uzamını nasıl inşa eder ve yeniden üretir? Eder, sonuç olarak tarihselci ve nesnelci olmayan tarzda yeniden kuramsallaştırılmış sınıf siyaseti kuramına gereksinim olduğunu vurgular.

Görüldüğü gibi post-pozitivist sınıf çalışmalarında, toplumsal sınıflar nesnel, sabit varlıklar olarak değil, özneler arası etkileşimde inşa edilen, akışkan varlıklar olarak tanımlanmıştır. Fark edileceği gibi bu tanım, salt toplumsal sınıfa ait değildir, her türlü kolektif içindir.

Tarihsel sosyolojinin emek tarihi ka- nadından gelen kavramsallaştırmada toplumsal sınıf; hem süreç, hem ilişkidir; hem uyum, hem de çatışmadır. Toplumsal sınıf ve sınıf mücadelesi kavramları arasındaki ilişki konusunda ise E.P. Thompson’un (2004) geliştirdiği tanım dikkat çekicidir. Buna göre toplumsal sınıflar ayrı ayrı unsurlar olarak önce var olup eski savaşlarda olduğu gibi düz bir ovada karşı karşıya dizilip birbirine düşmanca baktıktan sonra savaşa tutuşmazlar. Tam tersine, insanlar, önceden yapılanmış bir toplumun içine doğarlar.

Katznelson’a göre, sınıf oluşumu dört analiz düzeyde kavranması gerekir: Sınıf oluşumunun ilk düzeyinde makro ekonomik koşullar vardır; yapısal sınıf ilişkilerinin var olduğu bu düzeyde, kapitalist sanayileşme biçimleriyle ilişkili olarak işçileşme örüntülerini analiz etmek esastır. İkinci düzeyde işçilerin ev ve işyerini sarmalayan, yaşam dünyasındaki deneyimleri yer alır.Üçüncüsü kültürel düzeydir ve işçilerin paylaştıkları eğilimleri, davranışları ve normları kapsar. Nihayet dördüncü olarak sınıfların geliştirdikleri örgütleri ve kolektif eylemlilikleri içeren politik düzey söz konusudur.

Katznelson’a göre toplumsal sınıflar; toplumsal yapı, yaşam örgüleri, eğilimler ve eylemler gibi, dört düzeyde de var olduğunda, ancak bir sınıf oluşumundan söz edilebilir.