TOPLUMSAL TABAKALAŞMA VE EŞİTSİZLİK

Refah rejiminin temel ilkesi piyasadan bağımsızlaşmadır. Anderson, piyasadan bağımsızlaşma olgusunu metasızlaşma kavramı ile tanımlamıştır.

Gençlerin ve çalışanların özgür iradelerine başvurulduğu bir sistem değildir.

Nozick’e göre serveti nasıl elde ettin? sorusu toplumda sosyal adaleti ilgilendiren sorudur.

T.H. Marshall

Friedrich A. Hayek

Piyasa

Saunders, toplumsal eşitsizliğin toplumsal yaşamın sürekliliği açısından fiilen gerekli olduğunu ileri sürmüştür

Çoğulculuğun gelişmesi

Richard Henry Tawney

Jean-Jaquese Rousseau'nun 1755’te yayımlanan İnsanlar Arasındaki Eşitsizliğin Kaynağı adlı eserinde, iki tür eşitsizlikten söz eder; kendi terimleriyle ilki doğal/fiziki diğeri ise siyasal/ahlakidir. Doğadan kaynaklanan ve doğaya ait olan eşitsizlikler Rousseau’nun ilgi alanı içinde değildir. O, insan-insan ilişkisinden kaynaklanan ve insan türüne ait olan eşitsizlikle ilgilidir. Bu basit ayırımda toplumsal eşitsizliğin doğal olmadığı şeklinde kritik bir çıkarsama yatmaktadır ki dönemin toplum sözleşmecisi liberal düşünürleri arasında bu husus Rousseau’yu farklılaştırır. İnsanlar arasında güç ve servet farklılaşmasına kaynaklık eden toplumsal eşitsizlik, Rousseau’ya göre, doğa durumundan toplum durumuna geçişinin hem nedeni hem de sonucudur. Her kim ki '' Bu topraklar benimdir.''   diye ilan etmiş ve etrafında buna onay veren “naif insanlar” bulabilmiştir, işte özel mülk sahibi olan o ilk kişi, sivil toplumun de gerçek kurucusu ünvanını hak etmiştir. Özel mülkiyete yaslanan toplumsal eşitsizlik toplumun bizzat kurucu motifidir.

Tawney Eşitlik adlı kitabında  iktisadi eşitsizliklerden kaynaklanan sorunları ortadan kaldırmak suretiyle, Adil bir toplum nasıl kurulur? sorusunun yanıtlarını ortaya koymuştur. Buna göre özel mülkiyetin varlığını sorgulamak gerekmez; zira söz konusu mülk, işlevsel ve amaca dönük bir çaba için kullanılacaksa iktisaden yararlıdır da. Asıl sorun, yaratılan zenginliğin toplumsal amaçlar için kullanılıp kullanılmayacağıdır. Bu ise kamu mülkiyeti ve planlama gibi araçlarla sağlanabilecektir. Görüldüğü gibi Tawney, çağdaş sosyal demokrasinin en temel görüşünü dillendirmekte, kapitalist toplumsal ilişkilerin toplumcu araçlarla pekâlâ düzenlenebileceğini ileri sürmektedir. Bu görüşün yaslandığı kuramsal ön-kabul, bireysel/şahsi yarar ile kamu yararı arasında öncelik-sonralık ilişkisi kurulamayacağı gibi, aralarında negatif ya da pozitif karakterde herhangi bir korelasyonun da mevcut olmadığı yönündedir. Oysa liberal düşünceye göre öncelikli olan bireysel yarardır ve ancak bireysel yarar maksimizasyonu sağlandığında kamusal yarar da otomatik olarak gerçekleşmiş olacaktır; zira kamu yararı bireysel faydaların toplamından ibarettir. Böyle bakıldığı için Tawney’in söz ettiği toplumsal uyum, kamu refahı ve ortaklaşa sorumluluk gibi refah devletinin asli bileşenleri, neoliberaller tarafından “bireysel özgürlüklere” aykırı bulunarak şiddetle eleştirilmiştir.

Toplumsal farklılaşma konusunda Blau’nun (1977) geliştirdiği kavramsal çözümleme çerçevesine göre:  Toplumsal farklılaşma dikey ve yatay olmak üzere iki temel aksa sahiptir: yatay farklılaşma çoğulculuk göstergesi iken dikey farklılaşma eşitsizliğe göndermede bulunur. Yatay farklılaşma, toplumun nominal parametreler itibariyle farklı gruplarda yer alıyor olmasını ifade eder, dikey farklılaşma ise derecelendirilmiş parametrelerle dağıtılan toplumsal statülere göndermede bulunur. Bu noktada, yapısalcı-işlevselci kuramın toplumsal yapı tanımını anımsamak gerekecektir: En basit tanımıyla toplumsal yapı, farklılaşmış toplumsal konumlardan teşkil eder; toplumsal konumlar insanların rol ilişkilerini ve dâhil oldukları grup ya da birlikleri belirler. Bu tanıma göre, aynı ya da benzer toplumsal düzlemde olup farklılaşmış konumlarda bulunan rol ilişkileri ve formel/enformel grup ya da birlikler, yatay farklılaşmaya, dolayısıyla da çoğulculuğa işaret edecektir.

Blau’ya göre; Eşitsizliğe gelince,kendi aralarında derecelenmek suretiyle farklılaşmış bulunan toplumsal konumların belirlediği rol ilişkisi ve birlikler ise eşitsizliğin varlığını gösterir ki bu aynı zamanda dikey farklılaşma demektir. Sağlık çalışanları içinde hekim ve hemşire şeklindeki toplumsal konum farklılaşması ve statü derecelenmesi buna örnek gösterilebilir. Dikey farklılaşma olarak tanımlanan eşitsizlik, ampirik bakımdan aritmetik ortalamadan sapma ile ölçülür. Buna göre, alt ve üst derecedeki statüler ile statü ortalaması arasındaki mesafe ne kadar açıksa eşitsizlik de o kadar fazla demektir.

Davis ve Moore iki kritik önerme formüle etmişlerdir: İlk olarak eşitsizlik ve tabakalaşma evrenseldir; insanların topluluk hâlinde yaşadığı tüm zamanlar için geçerli bir olgudur. İkinci olarak eşitsizlik yapısaldır; insanların öznel niyetlerinin ya da bilinçli tercihlerinin ürünü değildir; zira her toplum kendi varlığını sürdürmek bakımından kilit işleve sahip konumlarda yer alacak kişileri bu yönde güdülerken zorunlu olarak eşitsizlik de üretmek durumundadır. Bu önermeyi biraz açmak gerekecektir. Öncelikle söylenen şudur: Her toplum kendi varlığını korumak ve sürdürmek için gerekli toplumsal işlevleri gerçekleştirecek özel becerilere gereksinim duyar. Her toplumda mevcut olan mesleki ve yönetsel konumların işlevsel hiyerarşisi, bu gereksinimin açık kanıtıdır. Toplum idamesi bakımından kilit önem taşıyan mesleki ve yönetsel konumlar ya da rol kalıpları belli bir beceri ve bilgi düzeyi gerektirir. Öte yandan özel beceri ve yetenek sahibi olanların sayısı da her toplumda sınırlıdır. Üstelik özel beceri ve yeteneklerin belli bir eğitim sürecinden geçirilerek toplumsal becerilere dönüşmeleri elzemdir. Bu ise genellikle uzun, zahmetli, dolayısıyla da özveri gerektiren bir eğitim süreci ile gerçekleşir. İşte her toplum, üyelerini bu özveride bulunmaya çağıran hak ve ödüller sistemine sahip olmak durumundadır. Dolayısıyla toplumlar, zor olmakla birlikte arzulanan toplumsal rol kalıplarına ve bunun eğitimine bağlı olarak hiyerarşik bir tabakalaşmaya sahiptirler.

Saunders  işlevselci tabakalaşma kuramına dönük eleştirileri dört noktada tasnif etmiştir:

Liberal dünya görüşü eşitlik ve özgürlüğün doğası gereği çelişkili ve ayrıksı olduğu tezini ileri sürerek yaşanan tarihsel süreç üzerinde son derece etkili olmuştur. Liberal düşüncenin analiz birimi bireydir. Metodolojik olarak bu bireyin, tarihsel bir tipoloji ya da Weber’ci anlamda ideal-tip olmayıp hipotetik (kurgusal) bir soyutlama olduğu belirtilmelidir. İşte tarih ve toplum bağlamından yalıtık, kendi çıkarını en çoklaştırma yönünde rasyonel davranan doğasıyla bu birey, varlığı itibariyle özgürdür, dolayısıyla kendi yazgısı üzerinde egemendir. Bir diğer ifadeyle özgürlük, insanın birey doğasının bir karakteristiğidir; toplum ise özgür irade ve egemenlik sahibi bireylerin kendi aralarında tesis ettikleri bir sözleşmeden ibarettir. Dikkat edilecek olursa liberal önerme, bireyin ve onun tanımlayıcı karakteristiği olarak özgürlüğün toplumdan önce var olduğu şeklindedir. Dolayısıyla bireysel özgürlüklerin yasal düzenlemelerle verilmesi söz konusu olamaz; özgürlükler zaten bireyde verilidir; liberal ilkeye göre yasalar, özgürlükleri temel haklar olarak güvence altına almak durumundadır. Buna göre, insanın/bireyin doğuştan/doğasından gelen belirli hakları vardır. Bu haklar, bireyler arası sözleşme ürünü olan politik topluma devredilmiş değildir; aksine, politik toplum bireyin devredilmemiş haklarını garanti altına almakla yükümlüdür; bu yükümlülük politik toplumun/devletin varlık nedenidir. Devredilemez haklar listesinde doğrudan doğruya bireyin öz-egemenliğini tesis edecek unsurlar yer alır. Aynı zamanda erkeksi (masculine) olduğunu belirtmeye gerek olmayan bu kurgusal bireyin öz-egemenliği ya da aynı anlama gelecek şekilde özgürlüğü; düşünce, ifade, inanç, mülk edinme ve sözleşme yapabilme haklarını içerir. Liberal dünya görüşü için eşitlik ideali, birey doğasının bir karakteristiği değil, toplum olmanın bir gerekliliği olarak mevcuttur. Dolayısıyla özgürlükten tümüyle farklı olarak eşitlik ilkesi, yasal müdahalelerle verilen/sağlanan bir düzenlemeyi gerektirir. Hukuk düzleminde bireysel özgürlükler temel hakları oluşturmakta, eşitlik ise tamamlayıcı mahiyetteki hakları oluşturur. Hukuk dilinde bunlara pozitif haklar ya da sosyal haklar denir. Görüldüğü gibi liberalizm bakımından eşitlik ve özgürlük, doğaları gereği farklıdır, bir arada sloganlaştırılarak anılıyor olmaları, aynı düzlemde ele alınmalarını gerektirmez. Eşitlik ve özgürlük arasında çelişkili bir ilişkinin olduğu yönündeki liberal sava gelince… Liberal dünya görüşü için eşitlik ilkesi, iktisadi ve toplumsal düzlemin değil, fakat siyasal ve hukuksal düzlemin konusudur; buradaki ilke de yasalar önünde eşitlik ilkesidir. Bu ilkenin toplumsal yaşam içindeki gerçekleşme biçimi ise fırsat eşitliği şeklinde olacaktır. Bir toplumun tüm fertlerinin yasalar önünde eşit olması, yasalarla düzenlenmiş toplumsal ilişkiler seti içindeki fırsatlara erişimi de eşit kılacaktır.

Hayek’e göre piyasa toplumu, dar anlamda iktisadi ilişkiler alanı olarak değil, 16. yüzyıldan bu yana gelişimini sürdüren bir uygarlık olarak görülmelidir. Bireysel özgürlük, bu uygarlığın temelidir. Bu uygarlıkta bireylerin yaşam serüveni, kendi öz değerleri ile gerçekleştirdikleri kendi tercihlerinin bir ürünüdür. Bu ise son derece dinamik bir toplum tasarımını varsaymak durumundadır. Nitekim Hayek’e göre kapitalizm son derece dinamik bir sistemdir; bunun ana gerekçesi de bünyesinde toplumsal eşitsizliği barındırıyor olmasıdır. Görüldüğü gibi Hayek için toplumsal eşitsizlik, kapitalizme dinamizm kazandıran bir işleve sahiptir; her kim ki toplumda gelir ve servet eşitsizliğini ortadan kaldırmaya yönelir, iktisadi ve toplumsal kalkınmayı, yeniliği (inovasyon) ve girişimciliği zapturapt altına alacağını da bilmek durumundadır. Hayek için Keynesçi refah devleti tam da bu yönde sonuçlar üretmiş; yenileşmeyi, inisiyatifi ve kalkınmayı sekteye uğratmıştır. Oysa piyasadan kaynaklanan getirilerin sahiplenilmesi ve birikimi engellenmediği takdirde, dinamik bir sistem olarak kapitalizm uzun erimde herkesin yaşam standardını iyileştirecektir. Bugünün yoksulu, bir kaç kuşak önceki yoksula göre daha iyi bir yaşam standardına sahiptir. Hayek kapitalist toplumları hareketli sütunlara benzetir; sütunların alt ve üst katmanlarında yer alan insanlar kuşkusuz vardır ama sütunlar bir bütün olarak ileri doğru hareket eder ve bu durum, toplumun tümünün menfaatinedir. O hâlde toplumsal eşitsizlik, sadece ve ancak iktisadi büyümenin bir bedeli olarak görülmelidir.

John Rawls’ın 1972 tarihli Adalet Kuramı başlıklı çalışmasında temel tezi, sosyal adalet inancını zedeleyici mahiyetteki belirgin toplumsal eşitsizliklerin demokratik toplumlarda kabul edilemez olduğu şeklindedir. Rawls’ın analiz mantığı şöyledir: İnsanlar yöneten ya da yönetilen, aynı şekilde zengin ya da fakir olarak doğup doğmayacaklarını bilemeyeceklerine göre ‘köken konumlarıyla’ fazlasıyla ilgilenmeleri beklenir. Oysa modern demokrasilerde hangi toplumsal konumda dünyaya gelindiği önem taşımaz; zira köken konumu ne olursa olsun herkes eşit yurttaşlar olarak aynı özgürlüklere sahip olduğu gibi, iktisadi kaynaklar da o toplumda eşit bir şekilde dağılır. Demokrasilerde eşitlik ilkesi, ‘fark ilkesi’ ile bir aradadır; bu ilkeye göre, nüfusun küçük bir bölümü çalışmasının ve sahip olduğu vasıfların karşılığı olarak toplumun geri kalanından kısmen daha iyi koşullara sahip olacaktır. Ancak bu makas açılır ve zengin-yoksul farklılığı derinleşirse, aynı şekilde, toplumun büyük çoğunluğunun yaşam koşulları kötüleşmeye başlarsa, bu koşullarda, sosyal adalet duygusu zedelenir ve toplumsal eşitsizlik meşruiyetini kaybeder.

Reformizm akımı liberalizmin kuşkusuz güçlü bir eleştirisidir; ancak, tarihsel olarak bakıldığında, özel mülkiyet rejimini sonlandırmayı amaç edinmiş sosyalizm akımına bir alternatif olarak doğmuş olduğu da bir gerçektir. Diğer bir ifade ile reformizm akımı, liberal esasları yeniden biçimlendirme iddiasındadır. Fırsat eşitliğinin gerçek anlamda geçerli olabilmesi için şartlarda eşitliğinde de tesis edilmesi gerekir, şeklindeki reformist görüş tam da liberal ilkenin yenilenmesini ifade etmektedir. Dikkat edilirse bu eşitlik ilkesi, toplumsal eşitsizliğin olası nedenleri ile değil eşitsizliğin yol açtığı kimi sonuçlarla ilgilidir. Liberal yaklaşımın, eşitsizliğin neden olduğu sonuçlara önerdiği fırsat eşitliği ilkesini yeterli bulmayan reformist akım, bireyi piyasa gereklerine tabiiyetten özgürleştirecek düzenlemelerle şartlarda eşitlik ilkesini geliştirmiştir. Reformizmin sosyalizme alternatif bir akım olabilmesi de bu noktayla ilgilidir. Bireyin işgücü piyasasındaki konumundan bağımsız bir yaşam standardına sahip olabilmesi, ancak ve ancak kamu erki eliyle yürütülecek meta-dışı alanların oluşturulmasıyla mümkündür. Meta-dışı alanların oluşumu ise barınma, ulaşım, eğitim, sağlık, temiz suya ve enerjiye erişim gibi hizmet alanlarının kamu hizmeti şeklinde örgütlenmesini gerektirir. Bu yönelimin dolaysız sonuçlarından biri de özel mülkiyet rejiminin varlık alanlarının (ki buna ‘metalaşmış alanlar’ demek de mümkündür) sınırlandırılıyor olmasıdır. O hâlde özel mülkiyet rejiminin ortadan kaldırılmasını savunan sosyalizm akımına alternatif olarak reformizm akımı özel mülkiyetin sınırlandırılması görüşünü geliştirmiştir. 20. yüzyıl boyunca gelişen refah devleti uygulamaları, reformist ilkenin gerçekleşebilirliğini de bir nevi test etmiştir. Aynı şekilde dünyanın son otuz yılına damgasını vuran neoliberal yönelimle birlikte reformizm akımının sınırları da net bir şekilde ortaya çıkmıştır. Yukarıda sıralanan kamusal hizmet alanları sermaye birikiminin yeni kar alanları hâline gelerek hızla metalaşma sürecine girmiştir; süreç, olanca yakıcılığı ile gelişmiş refah rejimi sahibi Batılı ülkeleri de sarmalamış vaziyette devam etmektedir.

1776 tarihinde onaylanan Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi, “Bütün insanların eşit yaratıldıkları; ya­ratıcıları tarafından onlara hayat, özgürlük ve mut­luluğu arama hakkı gibi geri alınamaz bazı haklar verildiği” görüşüne yer vermiştir.