Türkiye’de Toplumsal Tabakalaşmanın Yapısı

Osmanlı toplumsal yapısı, klasik dönemde pek çok çeşitliliği bünyesinde barındıran ve dolayısıyla değişik düzeylerde katmanlaşmalara sahip bir yapıdır. Bu katmanlaşmaların birinci unsuru, dinler ekseninde gelişmiştir. Müslümanlar ile gayrimüslimlerin sistem içerisindeki konumlarını birbirinden ayrıştıran bu katmanlaşmaya paralel biçimde siyasal bir katmanlaşma da söz konusu olmuştur.

Modernleşme girişimleri, bürokratik merkezî bir devlet oluşturma girişimi ile dinlere, etnisitelere ve daha önemlisi mesleklere dayalı sosyal katmanlaşmayı kaldırarak vatandaşlık kimliği çerçevesinde bir homojenlik sağlamaya çalışmıştır. Bu girişimler ve yeniçeri ocağının kaldırılması, klasik zümre sisteminin işleyişini bozmuş; esnaf ve ulema zümreleri, hem sayıca hem de nitelik bakımından değişimler yaşamış; zümreler arasındaki hiyerarşi yeniden tanımlanmıştır. Böylece klasik Osmanlı sosyal katmanlaşması değişerek yeni bir toplum modelini meydana çıkarmıştır.

Cumhuriyetin erken döneminde Türkiye toplumunun sınıfsız imtiyazsız bir kitle olduğu fikri, kendisine güçlü bir yer bulmuştur. Bunda Osmanlı’nın çözülüş ve yıkılış tecrübesi kadar genç Cumhuriyetin ulus inşa edici perspektifi de önemli bir yer tutmaktadır. Farklılıkları bir kapta
eritip bir ulus meydana getirme isteği, Türkiye toplumunda birbirinden farklı tabakalar olduğunu inkâra götüren ana etkenlerden biridir.

1950-1980 arasında Türkiye’de bir sanayi burjuvazisi, bir işçi sınıfı oluşmuş ve bunu tamamlar bir biçimde memur orta sınıfı genişlemiştir.

1980 sonrasında Türkiye’de yaşanan sektörel dönüşümlere ve artan eğitime bağlı olarak orta ve üst sınıflara ait mesleklerin sayısı ve oranı artmış, bireysel gelir dağılımı önceki dönemlere göre bir miktar düzelmiş ve yoksulluk oranlarında gerileme olmuştur.

2000 sonrasında beklendiğinin aksine devlet gittikçe doğrudan refah payı aktaran bir konuma evrilmiştir. 2000 sonrasında neoliberal iktisadi politikalar devam edip yaygın refah uygulamaları zayıflarken bir taraftan da mutlak yoksulluğu azaltma uygulamaları etkin olmuştur. İlk bakışta birbiri ile çelişiyor gibi görünen bu iki yönelim esasında birbirini tamamlamakta, birbirine imkân oluşturmaktadır.

Özellikle işçilik koşullarında meydana gelen eşitsizlik: kamu/özel sektör, sigortalı/sigortasız, kadrolu/sözleşmeli, ana firmaya bağlı/taşerona bağlı, vasıflı/vasıfsız vs.dır. Bu durumdan kaynaklanan çeşitli sınıf içi bölünmeler ve çatışmalar mevcuttur.

Küreselleşme ile yeni sınıflar ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri de küresel yönetici sınıf veya bir başka adlandırma ile uluslararası kapitalist sınıf veya küresel elit sınıftır. Bu yeni sınıfın oluşumunu etkileyen etkenlerin başında, küresel ekonomiye geçiş ile üretim sürecinin gitgide daha çok ulusötesileşmesi olmuştur.

Küresel üretim ve yönetim düzeninin değişimi ile ortaya çıkan bir başka grup da zaman zaman
“altın yakalılar” olarak da adlandırılan “bilgi işçileri”dir. Bilgi işçilerinin özellikle kendi kendini yöneten, geniş özerkliği olan çalışanlar olduğu sıklıkla vurgulanmaktadır. 

Derinleşen eşitsizlikler, işçi sınıfındaki parçalanma, endüstrinin küresel kayışları, küreselleşme ile gerçekleşen çöküşler ile en alttakiler, ötekiler, kenardakilerden müteşekkil yeni bir sınıf, “sınıf-altı” ortaya çıkmıştır.

Bugüne kadar çoğunlukla sahip olunan arazinin büyüklüğüne göre tabakalandırılan kırsal nüfusun toplumsal yapısını anlamada yeni değişkenlere ihtiyacı da beraberinde getirmektedir. Buna göre yeni kırsal tabakalaşma, arazi büyüklüğünün yanı sıra tarım metodu, hane geliri, hane büyüklüğü/tipi, köy tipiyle bağlantılı olarak ortaya çıkan formel ve enformel gruplar (tüccar, bakkal, sürekli işçi, mevsimlik işçi, uzman meslek sahipleri ve diğerleri) dikkate alınarak tanımlanmak durumundadır.

Kentsel ayrışmanın temel unsurlarından biri, prestij konut alanlarının gittikçe artan sayısı ve görünürlüğüdür. Bu tür yerleşmelerin sayısı arttıkça farklı sosyo-ekonomik duruma sahip kişilerin
artık birbirlerinden yalıtık hâle gelip gittikçe herkesin kendisi gibi olanlarla yaşamaya başlayacağını
tespit etmektedir.

Son yıllarda uygulanan sağlık politikaları yoluyla Türkiye’de gelir eşitsizliklerinin sağlık hizmetlerine erişime olumsuz etkisi en aza indirilmiştir. Ancak bir taraftan en aşağıdaki dezavantajlı grupların sağlık hizmetlerine erişimi kolaylaştırılıp ücretsiz hâle getirilirken öte taraftan da sağlıktaki piyasalaşma yönelimleriyle de özellikle orta sınıfın sağlık hizmetlerine erişimi kısmi ücretlendirilmiş bir hâle dönüştürülmektedir.

Önce ilk ve orta öğretimde ardından da yükseköğretimde özel okullaşmanın artması, merkezî  sınavlarda gerçekleştirilen uygulamalar, meslek liselerinin gittikçe sistem içinde marjinalleşmesi ve okullaşmada ve eğitim imkânlarında yaşanan bölgesel farklılıklar ve bölgeler içindeki mikro ayrışmalar, eğitim alanını eşitsizliğin en birincil tezahürüne dönüştürmüştür.

Farklı toplumsal tabakalardaki bireylerin, ait oldukları toplumsal tabakanın gereği olarak, yaşam biçimleri, meslekleri, eğitim ve gelir düzeyleri, onların hangi sporlara hangi düzeyde ve hangi biçimlerde katılabileceklerini de etkilemektedir.

Boratav dokuzlu bir kentsel sınıf şeması ortaya çıkartmıştır. Bunlar: Orta-büyük burjuvazi/işveren, küçük burjuvazi/işveren, esnaf/marjinaller, yüksek nitelikli ücretliler, beyaz yakalı ücretliler, niteliksiz hizmet işçisi, mavi yakalı işçi, emekliler, işsizlerdir.

Boratav kırsal toplumsal yapıda sınıfsal yapıyı belirleyebilmek için ise üç temel ayrıştırma kriteri kullanmıştır: Üretim araçlarının mülkiyeti, ücretli işgücü istihdamı ve ya ücretli işgücü olarak çalışma durumu, toprağın kiraya verilmesi veya kiralanması durumu.

Kentli mülk sahibi sınıflar %8, Emekçiler %7,98, Topraklı geçimlik köylüler %4,61, Çalışmayan haneler %3,8,  Kırsal mülk sahipleri %3,14.

Öncelikle bir sosyo-ekonomik statü endeksi geliştirerek farklı toplumsal tabakaları belirlemek ve daha sonra da bu tabakalara özgü sosyal ve iktisadi özellikleri ortaya koymak amaçlanmıştır. Sosyo-ekonomik statü (SES) ölçeği, mesleki ve toplumsal statüyü ölçmeye yönelik, derecelemeli, analiz birimi olarak haneyi belirlemiş ve birleşik sınıflandırmalar yöntemiyle tüm hanenin sosyo-ekonomik statüsünü ölçme yönünde bir deneme olmuştur.

TÜSES’te mesleki itibar değişkeni, hanedeki en yüksek mesleki itibar skoru alınarak elde edilmektedir. Mesela; çalışan iki ebeveyn ve iki çocuktan oluşan bir hanede ebeveynlerden biri tıp doktoru diğeri ise devlet memuru ise o hane toplum nezdinde bir tıp doktoru hanesi olarak görülecektir.