Toplumsal Sınıfların Kuramsal Kapsamı ve Metodolojik Yaklaşımlar

I. Katznelson

Sınıf oluşumunun ilk düzeyinde makro ekonomik koşullar vardır; yapısal sınıf ilişkilerinin var olduğu bu düzeyde, kapitalist sanayileşme biçimleriyle ilişkili olarak işçileşme örüntülerini analiz etmek esastır. İkinci düzeyde işçilerin ev ve işyerini sarmalayan, yaşam dünyasındaki deneyimleri yer alır. Üçüncüsü kültürel düzeydir ve işçilerin paylaştıkları eğilimleri, davranışları ve normları kapsar. Nihayet dördüncü olarak sınıfların geliştirdikleri örgütleri ve kolektif eylemlilikleri içeren politik düzey söz konusudur. Katznelson’a göre toplumsal sınıflar; toplumsal yapı, yaşam örgüleri, eğilimler ve eylemler gibi, dört düzeyde de var olduğunda, ancak bir sınıf oluşumundan söz edilebilir. 

Olasılığa Açık İnşa Olarak Toplumsal Sınıf Anlayışı Klaus Eder’e (1993) göre sınıf, toplumsal konumların, olasılığa açık bir inşasıdır. Sınıf, asla salt yapısal değil, olumsal bir kategoridir. Toplumsal sınıfların olumsallığı görüşü, güncel sınıf çalışmaları içinde yaygın kabul görmektedir. Örneğin sınıf kavramını sosyal çözümlemelerin merkezine yeniden çağıran McNall ve arkadaşları(1991) için sınıf, tarihsel olarak olumsal bir kategoridir. Hem nesnel hem öznel unsurlara sahip olan toplumsal sınıf, kesit olarak değil süreç olarak ve ancak diğer sınıfsal süreçlerle karşıtlığı içinde kavranabilir. Post-pozitivist sınıf çalışmalarının inceleme nesneleri arasında sanayi işçisi gibi geleneksel kategorilere ender olarak rastlanırken analitik ve ampirik ilginin yoksullar başta olmak üzere yeni orta sınıflara ve kolektif eyleme yöneldiği söylenebilir. Eder’e (1993) göre toplumsal sınıf ile kolektif eylem bağlantısının artan ölçüde kopması, sınıf siyasetinin krizine güçlü bir kanıttır. Dolayısıyla sınıf ve eylem bağlantısını üç katmanlı bir dolayımla tanımlamak gerekir. İlk katmanda sınıf bir toplumsal yapıdır. İkinci katmanda kültürel doku yer alır; bu değerlerin, kimliklerin ve bilginin alanıdır. Son katman ise kolektif eylemi içerir. Burada normatif yönelimler ve yapısal tercihler söz konusudur. Toplumsal sınıf ile kolektif eylem arasındaki bağlantının nasıl kurulduğu konusundaki geleneksel yaklaşım soruyu şöyle formüle eder: Binlerce insan nasıl olup da kolektif eyleme yol açacak bir karar verebilir? Oysa alternatif ve yeni olan soru şöyle olmalıdır: Kolektif eylem, kendisinin hem koşulu hem de sonucu anlamında, kültürel sembollerle tanımlanmış bir eylem uzamını nasıl inşa eder ve yeniden üretir? Eder, sonuç olarak tarihselci ve nesnelci olmayan tarzda yeniden kuramsallaştırılmış sınıf siyaseti kuramına gereksinim olduğunu vurgular. Görüldüğü gibi post-pozitivist sınıf çalışmalarında, toplumsal sınıflar nesnel, sabit varlıklar olarak değil, özneler arası etkileşimde inşa edilen, akışkan varlıklar olarak tanımlanmıştır. Fark edileceği gibi bu tanım, salt toplumsal sınıfa ait değildir, her türlü kolektif içindir

E. O. Wright’a (1997, s.373) göre, sınıf çalışmalarının en temel sorunlarından biri, nedensellik ilişkisinin nasıl tanımlanacağıdır. Buna yanıt vermeden önce analiz düzeyi ve analiz birimlerini saptamak gerekecektir; zira E. O. Wright için analiz düzeylerini ve analiz birimini belirlemek, nedensellik ilişkisinin nasıl kurulacağı sorusuyla doğrudan ilişkilidir. Nedensellik ilişkisinin belirleme mi, biçimleme mi, ya da sınırlandırıcı basınç uygulama mı olacağı, analiz düzey ve birimlerine bağlı olarak yanıtlanabilir. E. O. Wright’ın şemasında makro düzeyin analiz birimleri; sınıf yapısı ve sınıf oluşumu iken, mikro düzeyde sınıf konumları ve sınıf bilinci yer alır. Sosyolojinin ünlü ikiliği olan yapı ve özne, E. O. Wright’ın modelinde yapısal ve konjoktürel şeklini almıştır; her iki düzeyi birbirine bağlayan ise toplumsal oluşum düzeyidir. Güncel sınıf çalışmalarının kilit kavramlarından olan sınıf oluşumu, E. O. Wrig

Toplumsal sınıflar konusu, Max Weber’in merkezi ilgisi içinde yer almaz; sosyolojisinin merkezine toplumsal hayatın ve değişimin kültürel nedenlerini ortaya koymayı yerleştirir. Dolayısıyla Weber’in çözümlemelerinde kültür asli bir unsurdur; bunun belki de tek istisnası, sınıf kavramsallaştırmasıdır! Weber’de toplumsal sınıflar, güç dağılımının bir olgusu olarak iktisadi terimlerle tanımlanır; mülkiyet sahipliği ölçütü önemli bir iktisadi güç alanıdır. Tanımlayıcı bir unsur olarak kültür boyutu ancak statü grupları söz konusu olduğunda devreye girer. Bu çözümleme tarzıyla Weber’in nasıl olup da çağdaş sınıf çalışmalarını derinden etkileyebildiği ayrıca tartışılması gereken bir sorudur. 

Ana-akım sosyolojik Yaklaşım

Tabakalar arası yatay ve dikey hareketlilik ile ilgilidir; ilki toplumsal hareketliliğe açık iken ikincisi kapalıdır.

İlki toplumsal sınıfların nasıl tanımlanacağı, bu tanımın hangi değişkenlerle ölçüleceği sorusuyla ilgilidir. İkincisi ise nesnel sınıf konumları ile öznel tutum ve davranışlar arasındaki ilişkinin nasıl kurulacağı sorusudur.

En yalın biçimiyle tarım ve zanaatın bağımsız üreticilerinin kendine yeter üretim olanak ve koşullarından kopartılarak işgücü piyasasına fırlatılmaları sürecidir. Bu süreçte, bağımsız köylü ve zanaatkâr kendilerine ait üretim araç ve gereçlerini, başta da toprak olmak üzere, kaybederler, mülksüzleşirler.

Mülksüzleşme sonucu bağımsız üreticilerden kopartılan üretim araçlarının mülksüzleşmiş emekçileri sömürme ve denetleme araçları hâline dönüşmesi olarak tanımlanır.

Varlıkların piyasada alınır-satılır bir sermaye malı hâline gelme sürecidir. Marksçı yaklaşıma göre, kapitalizm “genelleşmiş meta ekonomisi” şeklinde tanımlanabilir.

Kapitalist olmayan toplumsal ilişkileri ve varlıkları kendi bünyesinde eritip sermaye ilişkisinin bir parçası kılabildiği ölçüde varlığını sürdürebilen bir sistemdir. Dolayısıyla işçileşme, kapitalist gelişmenin ayrılmaz bir parçasıdır.

Çoklu sınıf kavrayışını geliştirmiş olmasıdır. Bu katkının kuramsal temelleri sınıf ve statü kavramları arasındaki ilişkide bulunabilir. Weber toplumsal sınıf ve toplumsal statü konumlarını, tabakalaşmanın iki ayrı boyutu olarak değil de, ilki geçici, ikincisi kalıcı olmak üzere, örtüşme ya da kesişme noktalarına sahip toplumsal konumlar şeklinde resmetmiştir. Bu kuramsal temele yaslanan çağdaş araştırmacılar, toplumsal sınıfların içinde farklı statü grubu özellikleri aramak suretiyle yaşam tarzı esasına göre farklılaşmış sınıf tiplemeleri çizmişlerdir.

İlk özellik olarak ‘sınıflar mücadelesinin analitik önceliği’ kavrayışından söz edilebilir. Bu ilke gereği incelenecek sınıf, ancak diğer sınıflarla ilişkisi içinde kavranmalıdır. İkinci olarak, bu ilke ile bağlantılı olarak toplumsal sınıfları, verili kategoriler olarak değil, tarihsel oluşumlar olarak görmek gerekecektir ki bunun metodolojik anlamı, toplumsal sınıfların kesitsel değil, boylamsal ya da süreçsel olarak çalışılması gerektiğidir. Üçüncü olarak görüngü (fenomen) ve gerçek ya da öz arasındaki ayrımdan söz edilebilir. Realist bilgi felsefesinin bu ilkesi metodolojik planda ampirikçi (ampirisist) olmayan bir araştırma desenini öngörür. Sosyolojik çalışmaların yaygın eğiliminin tersine Marksist sınıf çalışmasında birey (sınıf üyesi) gözlem birimi olabilir ama analiz birimi olamaz.

Weberci yaklaşım toplumsal sınıflar içinde statü grupları tanımlamak suretiyle çoğulcu sınıf kavrayışını geliştirirken, Marksçı çalışmalarda ise farklı yaşam tarzlarına sahip grupları ortaklaştıracak sınıfsal bağlara dikkat çekilmiştir.

Weber, işçi sınıfı içi farklılaşmalara dikkat çekmesi ve sınıf çalışmalarının sınıf bilinci ve sınıf mücadelesi gibi iki önemli boyutunu, iktisadi ölçütlerle tanımlanan sınıf konumundan bağımsızlaştırması açısından, sınıf çalışmalarına önemli bir katkı sağlamıştır.

Lockwood’a göre, sınıf çalışmalarına yol gösterecek iki kuramsal model mevcuttur. Bunlardan ilki, gücü, çatışmayı ya da karşıtlığı; diğeri prestij, statü ya da hiyerarşiyi esas alır. Lockwood her iki modeli kullanarak işçi sınıfı içinde iki genel tipleme geliştirir: İlki, güç ya da çatışma odaklı toplum imgesine sahip olan geleneksel işçilerdir. İkincisi ise, paraya dayalı toplum imgesine sahip olan bireyselleşmiş işçi tiplemesidir.

O. Wright’ın şemasında makro düzeyin analiz birimleri; sınıf yapısı ve sınıf oluşumu iken, mikro düzeyde sınıf konumları ve sınıf bilinci yer alır.

Sınıfsal farklılıklarda yatay ve dikey hareketliliğin olmasına.