TOPLUMSAL TABAKALAŞMA VE EŞİTSİZLİK - Deneme Sınavı - 4

Toplumsal cinsiyete benzer bir şekilde tabakalaşmanın tezahürlerinin doğrudan görüldüğü bir başka alan da sağlıktır. Sağlık politikaları, bir ülkedeki eşitsizliğin biçiminde ve dolayısıyla tabakalaşmanın sosyal yapıya etkisinde ciddi bir rol sahibidir. Günümüzde küresel olarak yaşanan iktisadi dönüşüm ve tabakalaşma deneyimlerine bağlı olarak sağlığın artık bir metaya dönüşümünden bahsedilmektedir. Dolayısıyla dezavantajlı grupların sağlık hizmetlerine erişiminde ciddi bir eşitsizlik yaşandığına dair önemli veriler mevcuttur. Türkiye ile ilgili de bu minvalde önemli tartışmalar yaşanmaktadır. Özellikle son 12 yıldır uygulanan sağlık politikaları bu hususta farklı değerlendirmeleri de beraberinde getirmiştir. Zehra Nurdan Atalay Güneş ve Hasan Tekgüç (2016b), Türkiye sağlık sisteminin 1980’lerden beri geçirdiği dönüşümünün eşitsizliklere etkisini; kurumsal yapı, dikey eşitsizlik, yatay eşitsizlikler ve eğitim düzeyi ekseninde ele almaktadırlar. Yazarlar sıkça tartışıldığı üzere 2004 tarihinden itibaren AK Parti hükûmetlerinin parça parça hayata geçirdiği Sağlıkta Dönüşüm Programı’nın sağlık alanındaki eşitsizlikleri artırmadığını aksine azalttığını belirtmektedirler. Onların da belirttiği gibi sağlık politikaları ile ülkedeki dikey eşitsizliklerin giderilebilmesi pek mümkün değildir. Bu ancak kapsamlı bir sosyal politika ve daha da önemlisi iktisadi politikalar ile mümkündür. Ancak son yıllarda uygulanan sağlık politikaları yoluyla Türkiye’de gelir eşitsizliklerinin sağlık hizmetlerine erişime olumsuz etkisi en aza indirilmiştir. Ancak bir taraftan en aşağıdaki dezavantajlı grupların sağlık hizmetlerine erişimi kolaylaştırılıp ücretsiz hâle getirilirken öte taraftan da sağlıktaki piyasalaşma yönelimleriyle de özellikle orta sınıfın sağlık hizmetlerine erişimi kısmi ücretlendirilmiş bir hâle dönüştürülmektedir. Türkiye’deki diğer alanlarda yaşanan refah ve sosyal politika uygulamalarında da görüldüğü üzere sağlıkta da toplumun en eşitsiz kesiminin faydalanması ancak orta kesimlerinin zarara uğraması söz konusudur.

Sibel Kalaycıoğlu, Kezban Çelik, Ümit Çelen ve Sinan Türkyılmaz’dan oluşan araştırmacılar grubu 2008 yılında Ankara Kent Merkezinde Toplumsal Tabakalaşma, Hareketlilik ve Sosyo-Ekonomik Statü Araştırması başlıklı bir araştırma yürütmüşlerdir. Kalaycıoğlu ve arkadaşları 1769 bireyle yüz yüze görüşerek gerçekleştirdikleri araştırmalarında, Ankara kent merkezi için “öncelikle bir sosyo-ekonomik statü endeksi geliştirerek farklı toplumsal tabakaları belirlemek” ve daha sonra da “bu tabakalara özgü sosyal ve iktisadi özellikleri” ortaya koymayı amaçlamışlardır. Bu çalışmada geliştirilen, sosyo-ekonomik statü (SES) ölçeği, mesleki ve toplumsal statüyü ölçmeye yönelik, derecelemeli, analiz birimi olarak haneyi belirlemiş ve birleşik sınıflandırmalar yöntemiyle tüm hanenin sosyo-ekonomik statüsünü ölçme yönünde bir deneme olmuştur. Çalışma kapsamında SES ölçümü için demografi, eğitim, iş, gelir, mülkiyet gibi veriler kullanılmıştır.Türkiye’de bilimsel bir temele sahip tek SES araştırması olan bu araştırmanın, araştırmacılar tarafından da dile getirilen çeşitli kısıtları bulunmaktadır. Özellikle bir SES endeksi oluşturmak için ihtiyaç duyulan mesleki itibar endeksinin Türkiye’de henüz geliştirilmemiş olması araştırma için önemli bir kısıt oluşturmaktadır (Kalaycıoğlu vd., 2010, ss. 191-192).

1950-1980 yılları arasında Türkiye’de büyük bir
sanayileşme ve kentleşme başlamış, dolayısıyla geleneksel sosyal yapı ve sınıflar değişmeye başlamıştır.

Orta sınıfın parçalanması neticesinde çeşitli ara katmanlar
veya yeni sınıflar ortaya çıkmıştır. Bu dönüşümü
prekarizasyon (belirsizleşme) olarak adlandıran Guy Standing (2014) ortaya çıkan bu yeni sınıfın siyasallaşması ile yeni sosyal hareketler arasında bir
bağlantı olduğunu belirtmektedir.

Erkilet’e (2013) göre, kentsel ayrışmanın temel
unsurlarından biri, prestij konut alanlarının gittikçe artan sayısı ve görünürlüğüdür. Hatice Kurtuluş (2011) da Erkilet gibi bu tür yerleşmelerin sayısı arttıkça farklı sosyo-ekonomik duruma sahip kişilerin artık birbirlerinden yalıtık hâle gelip gittikçe herkesin kendisi gibi olanlarla yaşamaya başlayacağını tespit etmektedir.

Kapitalist çiftçi, Boratav'ın kırsal sınıf şemasının bir öğesidir.

Çalışmayan hanelerin oranı artmıştır.

TÜSES hane düzeyinde ölçüm yapar.

Alt-Orta SES Grubu %38,8 oranla en yüksek orana sahiptir.

Karpat’a göre Osmanlı’nın klasik toplumsal yapısındaki tabakalaşma, modernleşme dönemindeki toplumsal yapıyı belirleyen önemli bir etkendir. Ona göre tabakalı zümre modeli ile millet sistemi, Osmanlı toplumsal düzeninin iki temel kurumudur. Osmanlı millet sistemi de kendi içinde bir tabakalaşma modeli olsa da Karpat “dini ve etnik sınırları aşan dört tabakalı (askerler, bürokratlar, zanaatkar ve tüccarlar ile reaya yani üretici sınıflar) hiyerarşik [bir] toplumsal düzen” olduğunu dile getirir.

1950-1980:  Türkiye’de büyük bir sanayileşme ve kentleşme başlamış, dolayısıyla geleneksel sosyal yapı ve sınıflar değişmeye başlamıştır.

Türkiye’de tabakalaşma konusu ile ilgili bilinen ampirik ilk çalışmayı yapan Behice Boran’dır. Marksist bir sosyal bilimci olan Boran’a göre toplumsal tabakalaşma, doğayı işleme biçimine bağlı olarak şekillenir. Bu çerçevede toplumdaki sınıfsal farklılaşma, mülkiyet farklılığından kaynaklıdır. Boran, tabakalaşmayı, sosyal analizin merkezine koymaktadır. Ona göre Türkiye toplumu, köylülüğe dayanan sosyal zümreden mülkiyete dayalı sınıf tabakalaşma modeline geçiş yaşamaktadır.

1980 sonrasında uygulanan iktisadi politikalar ve değişen devlet yapısı dolayısıyla,orta sınıfın ve işçi sınıfının yapısında önemli değişimler gerçekleşmiştir. Bu değişimler, ağırlıklı olarak bu sınıfların parçalanmasına
ve yeni sınıfların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu parçalanma ile orta sınıf ile proletarya arasındaki bir konumda prekarya, orta sınıf ile burjuvazi arasında bilgi işçileri ve küresel yönetici elit, işçi sınıfının altında sınıf-altı ortaya çıkmıştır.

Türkiye’de orta sınıfın önemli meslek gruplarının yerleşik sınıfsal konumlarını kaybetmeleri ile ilgili çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Serdal Bahçe avukatların kayıplarını ele alan çalışmayı yapmıştır.

Küresel üretim ve yönetim düzeninin değişimi ile ortaya çıkan bir başka grup ise zaman zaman “altın yakalılar” olarak da adlandırılan “bilgi işçileri”dir.

Derinleşen eşitsizlikler, işçi sınıfındaki parçalanma, endüstrinin küresel kayışları, küreselleşme ile gerçekleşen çöküşler ile en alttakiler, ötekiler, kenardakilerden müteşekkil yeni bir sınıf, “sınıf-altı” ortaya çıkmıştır. 

Bediz Yılmaz (2008), Türkiye’de kentsel yoksulluk ile yakından ilişkili olarak ortaya çıkan bu yeni tabakanın, “nöbetleşe” yoksulluktan “müebbet” yoksulluğa kayma ile yakından ilişkili olduğunu dile getirir.

Gül Özsan (2015) ise konuyu bir başka boyutuyla ele almaktadır. Türkiye’nin tabakalaşma tarihinde özgül bir yeri olan eşraf ailelerinin değişen sosyo-ekonomik ve siyasal koşullar içerisinde kendilerini yeniden üretmelerinde eğitimin rolünü ele alan Özsan, Ayşe Durakbaşa ve Meltem Karadağ ile Denizli, Muğla, Kahramanmaraş, Gaziantep ve Aydın’da gerçekleştirdikleri araştırmanın verilerine dayanarak eğitimin kazandığı sembolik ve işlevsel değeri tartışmışlardır.

Türkiye’de spor sosyolojisi içinde tabakalaşma analizi alanında çalışan tek araştırmacı olan Murat Yüksel yaptığı çalışmada nicel veri setlerine dayanarak tabakalaşmanın spor alanındaki tezahürlerini ortaya koymaktadır. Spor yoluyla tabakalaşmanın nasıl yeniden üretildiği üzerinde durulması da konunun bir başka boyutunu ortaya koyması bakımından ciddi öneme sahiptir.

Boratav’ın, 1991’de İstanbul’un iki semti ve on dokuz Anadolu köyünde yaptığı iktisadi, sosyal, ideolojik ve politik boyutlu alan araştırmasına dayanan
İstanbul ve Anadolu’dan Sınıf Profilleri isimli eserinde kentsel ve kırsal sınıf şemaları çıkarmaktadır. Boratav, kentsel sınıfların tanımlanmasında temel ölçüt,
meslek ve mesleki mevkiyi, kırsal sınıfların tanımlanmasında ise toprak mülkiyetinin biçimi ve büyüklüğünü esas almaktadır.

Osmanlı toplumsal yapısı, klasik dönemde pek çok çeşitliliği bünyesinde barındıranve dolayısıyla değişik düzeylerde katmanlaşmalara sahip bir yapıdır.