TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI

Bu dönemde Osmanlı'da halk iki temel tabakaya ayrılmıştır. Bir yanda hükümdarın otoritesini temsil edenler yer alır. Bunlar yöneticiler, asker ve din adamlarıdır. Diğer yanda ise tebaa ya da reaya vardır. Üretim işleri ile uğraşan ve vergi veren bu kitle kendi içinde hiyerarşik olarak çiftçiler, tüccarlar ve hirfet erbabı olarak sıralanır. Bu temel tabakalaşma sisteminde herkesi kendi sınıfı içinde tutmak ve dolayısıyla her türlü toplumsal hareketliğe engel olmak devletin en temel görevidir. Düzenin tesisi ve devamlılığı bu görevin hakkıyla yerine getirilmesine bağlıdır. Örneğin ‘reaya oğlu reayadır’ sözünde açığa çıktığı gibi, devletin en korktuğu şeylerden biri ya da en az istediği şey bir köylünün toprağını terk etmesidir. Çünkü toprak rejimi, tesis edilen düzenin en merkezi unsurudur. Düzenin, hem ekonomik ve politik hem de toplumsal dayanağıdır.

Osmanlı toprak rejimi içinde, basitçe, üç tür toprak yer alırdı. Mülk toprakları, vakıf toprakları ve miri topraklar. Bu üçü içinde miri toprakların hacmi diğer ikisi ile karşılaştırılamayacak kadar çoktur. Dolayısıyla Osmanlı toprak rejiminin esasını miri topraklar oluşturmaktadır. Miri toprak ya da arazinin mutlak mülkiyet hakkı devlete aittir. Bu toprakların bütün tarım topraklarını kapsadığı düşünülmemelidir. Bağlar ve bahçeler miri arazi kapsamında değildir. Miri arazi, sadece hububat ziraati yapılan, bir bakıma tarla olarak kullanılan toprağı ifade etmektedir. Miri arazinin sadece hububat ziraati yapılan toprakları içermesi büyük kitlelerin geçiminin, ordunun ve şehirlerin iaşesinin hububat ekimine bağımlı olmasından kaynaklanmaktadır.

Osmanlı Devletinin klasik düzeninin 1570li yıllar ile birlikte bozulmaya başlaması aynı anda pek çok faktörün bir araya gelişi ile birlikte düşünülmelidir. Bu faktörler içinde belki de en önemlisi miri toprakların kullanım şeklinin ve vergi toplama sisteminin değişmesidir. Merkez ile çevre arasındaki ilişkileri düzenleyen ve bir kontrol mekanizması işlevi üstlenen sipahiler, söz konusu değişimin ana aktörü olarak öne çıkmaktadır. Sipahilerin, toplumsal değişmenin ana aktörü olarak öne çıkışı iki bakımdan ele alınabilir. İlki sipahilerin suistimalleri ya da yolsuzlukları ile ilgilidir. Reayanın üzerindeki vergi yükünü artıran bu yolsuzluklar alınan tedbirlere rağmen tümüyle ortadan kaldırılamamıştır.

Tanzimat Fermanı 3 Kasım 1839’da Sultan Abdülmecid’in padişahlığı döneminde, sadrazam Mustafa Reşid Paşa tarafından yabancı devletlerin elçileri ve büyük bir halk kitlesi karşısında okunan bir belgedir. Ferman ile reaya ile devlet arasındaki ilişkilerin düzenlenmesine yönelik bir dizi ıslahat gündeme getirilmiştir.

Islahat Fermanı 1856, Tanzimat Fermanı  1839 ve Kanun-i Esasi ise 1876 yılında ilan edilmiştir.

Şerif Mardin, Genç Osmanlılar arasında en az dört farklı eğilim tespit etmektedir. Genç Osmanlılar içindeki eğilimlerden birini Namık Kemal temsil etmektedir. Namık Kemal de batılı fikirlerin çekimine kapılmıştır. Ancak onun merkezi kavramları “hürriyet” ve “millet”dir. Ona göre bir temsilciler meclisinin kurulması imparatorluğu tahrip etmekte olan çeşitli bağımsızlık hareketlerini ortadan kaldırma potansiyeline sahiptir.

Genç Osmanlı hareketinin temel hedefi anayasal bir sistemin inşa edilmesidir.

Genç Osmanlıların eleştirilerinin hedefinde saray değil Bâb-ı Ali yer alır. Bâb-ı Ali, onlar için sadece bir istibdat rejimi inşa ettiği için değil, Avrupa kültürünün en sathi, yani yüzeysel kısımlarını benimsediği için eleştirilmelidir.

Genç Osmanlılar Tanzimat dönemi ıslahatlarına da şüphe ile yaklaşmakta ve eleştirmektedirler.

Şinasi, Namık Kemal, Mehmet Bey, Ziya Paşa, Ali Suavi, Halil Şerif ve Mustafa Fazıl gibi isimler Genç Osmanlılar hareketinin önde gelen isimleridir.

Vahdet-i İmamet, otoritenin birliği anlamına gelir ve Ali Suavi tarafından güçler ayrılığı ilkesine karşı olarak öne sürülmüştür.

II. Abdülhamid’e karşı yürüttüğü muhalefet sebebi ile sürgüne gönderilen, tutuklanan ve uzunca bir süre Cenevre, Paris, Mısır gibi şehirlerde faaliyetlerini  sürdürmek zorunda kalan Abdullah Cevdet özellikle Meşrutiyet’in ilânını takip eden yıllarda daha çok fikir ve edebiyat ile meşgul olmuştur.

Abdullah Cevdet, ilerleme, modernleşme ya da toplumsal değişime ilişkin görüşlerini oluştururken daha çok materyalizmin ortaya koyduğu düşüncelerden yararlanmıştır.

Materyalist görüşlerini desteklemek üzere, Abdullah Cevdet dine başvurmuştur. Bilimin önemini dini referanslarla anlatmaya çalışmıştır.

Osmanlı Devleti’nin son asrına içine düşülen buhrana çare olmak üzere başvurulan ıslahat (reform) çabaları damgasını vurmuştur. Bu ıslahatlar aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin halefi olan Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun yapı taşlarını da örmeleri itibariyle dikkate değerdir.

Eski çağlardan beri Ortadoğu imparatorluklarında yaygın biçimde görülen hükümdarın kuvvet ve kudretinden ibaret devlet anlayışının bir benzerine, Osmanlı Devleti’nde rastlanır. Halk ve ülkenin zengin kaynakları başta olmak üzere devletin bütün unsurları hükümdarın kudretini destekleme ve artırma işlevi üstlenmiştir.

Osmanlı toprak rejimi içinde, basitçe, üç tür toprak yer alırdı. Mülk toprakları, vakıf toprakları ve miri topraklar. Osmanlı Devleti’nde bir ana vergi ünitesidir. Devlet, dirlik sahipleri aracılığı ile bu küçük birimlerden topladığı vergiler sayesinde mali düzenini istikrarlı kılabilmiştir. Toprak rejiminin Osmanlı Devleti için önemi sadece mali düzenin belkemiğini oluşturması ile sınırlı değildir. Toprak rejimi ikinci olarak Osmanlı Devleti’nin savaş gücünün en önemli dayanağı olması bakımından da kritik bir işlev yüklenmiştir.

Osmanlı Devleti’nin klasik düzeninin 1570’li yıllar ile birlikte bozulmaya başlaması aynı anda pek çok faktörün bir araya gelişi ile birlikte düşünülmelidir. Bu faktörler içinde belki de en önemlisi miri toprakların kullanım şeklinin ve vergi toplama sisteminin değişmesidir.

18. yüzyıldan başlayarak ama özellikle 19. yüzyılın ilk yarısında yapılan ıslahatlar ağırlıklı olarak bozulan askeri düzeni yeniden tesis etmeye yönelik teşebbüsler biçiminde karşımıza çıkar. Bu yıllar Osmanlı Devleti’nin hızla toprak kaybettiği bir döneme karşılık gelir. Rakiplerinin sahip olduğu yeni savaş aletleri ve teknikleri karşısında sürekli mağlubiyetler alan Osmanlı Devleti için yegâne kurtuluş ümidi orduların ıslahıdır.

Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı ıslahatların alanını genişletmeleri bakımından önceki teşebbüslerden açık bir biçimde farklılaşırlar. Bu iki ferman ile Osmanlı gayrimüslimlerinin bağımsızlık taleplerinin önü alınmaya çalışılmıştır. Dönem Fransız İhtilali’nin etkilerinin çok-uluslu Osmanlı devleti içinde ziyadesiyle hissedilmeye başladığı bir dönemdir. Sırp, Yunan ve Bulgar isyanları ile sarsılan devlet, mevcut topraklarını muhafaza edebilmek üzere bir dizi çare üretme çabası içindedir. Her bir milliyetçi kalkışma nihai olarak kendi ulus devletini kurma arzusu ile yol almaya başlamıştır. İşte Tanzimat fermanı ile başlayan dönem bu arzunun mümkün mertebe önüne geçmek üzere ortaya konan bir dizi düzenlemeyi temsil etmektedir.

Genç Osmanlılar için öncelikli hedef anayasal bir yönetim modelinin benimsenmesidir. Bu sayede hem kanun hâkimiyeti sağlanabilecek hem de azınlıkların kendi devletlerini kurma arzularının önüne geçilebilecektir

Şinasi, ilk gazeteci olarak kabul edilir. Bu yönüyle, aynı zamanda, Batılı fikirleri Osmanlı Devleti’nde taşıyan ilk isimdir. Onun şiirlerinden ve manzum eserlerinden arda kalan birkaç temel kavram var ise, kuşkusuz bunlar her şeyden önce ‘adalet’ ve ‘akıl’dır. Belki bu iki kavrama Fransız İhtilali’nin derin etkisi altında kalmış bir ismi söz konusu ediyorsak, ‘ilerleme’ ve ‘halk’ı da ilave edebiliriz. Adalet, Şinasi’de millet anlayışının esasını teşkil etmektedir

Meşruti Monarşi hükümdarın ya da padişahın yetkilerinin yazılı bir anayasa ile tanımlandığı ve sınırlandığı bir yönetim biçimidir.Meşruti Monarşi yönetim biçiminde iktidar padişah ile meclis tarafından paylaşılır.

1878’de meclisin süresiz tatil edilmesi ve Kanun-i Esasi’nin askıya alınmasına yönelik tepkiler bir süre sonra Jön Türkler olarak adlandıracağımız muhalif hareketin ortaya çıkması ile sonuçlanmıştır. Bu muhalif hareket Mülkiye ve Harbiye’de, yani dönemin siyasal bilgiler fakültesi ile harp okullarında eğitim görmekte olan öğrenciler tarafından organize edilmiştir.