TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI

Bağımlılık Kuramı, Üçüncü Dünya ülkelerinin yeterli ve sürdürülebilir kalkınma düzeyine ulaşmamalarını, ileri kapitalist dünyaya bağımlılıklarına bağlayan kuramları anlatan terimdir (Marshall, 1999, s. 55). Bu kuramı savunanlar açısından, düşük gelirli ülkelerin yoksul olmalarının temel sebebi, zengin ülkeler ve bu zengin ülkelerde konuşlanmış çokuluslu şirketlerdir. Onlara göre, küresel kapitalizm, ülkeleri bir yoksullaşma ve sömürü girdabına hapsetmektedir (Giddens, 2008, s. 455).

Çin Kültür Devrimi ya da tam adıyla Büyük Proleter Kültür Devrimi, Çin Komünist Partisi Genel Sekreteri Mao Zedong’un iktidardaki son 10 yılı içinde (1966-1976) devrimci coşkuyu canlandırmak amacıyla başlattığı harekete verilen isimdir.

Toplumsal çözümlerin çok uzun tarihlere yayılacak ölçüde kurumlaşması, yukarda zikredilen uygarlık tecrübelerinin (Çin, Hint, Eski Mısır ve İslam toplumlarının) “değişime kapalı”, “gelişme dinamizminden yoksun” ve “durgun toplum” oldukları tez ve değerlendirmelerinin gelişmesine yol açmıştır.

Toplumsal değişme konusunun toplum tanımlamalarında ve toplumun incelenmesinde merkezi bir olgu olarak ortaya çıkışı modern dönemle birliktedir. Modern dönem derken 1500-1800 tarihleri arasında ortaya çıkan ve bugün de devam eden tarihsel dönemi kastediyoruz. 1500’lerle birlikte dünya tarihinde, uygarlıklar arası ilişkilerde yaşanan bir dizi tarihi, siyasi ve toplumsal hadisenin tetiklemesi ile Batı Avrupa’da bugünkü modern dünyayı hazırlayan tarihi süreç yaşanmaya başlamıştır.

Feodalizm ya da Ortaçağ Batı Avrupa düzeni, 1453’te İstanbul’un fethi, 1492’de Amerika kıtasının keşfi, 1497/98’de Ümit Burnu’nun bulunuşu, Köylü ayaklanmaları ve Reform gibi bir dizi tarihi ve siyasi hadise ile birlikte sarsılmaya başlar.

Köylü ayaklanmaları, Feodal Ortaçağ’da, genel itibariyle, köylüler ile toprak sahibi aristokratlar arasındaki ekonomik uyuşmazlıkların sonucu olarak ortaya çıkmışlardır. Bunun dışında, bazı salgın hastalıklar, nüfusun azalışı ve toplumun sosyal dengesinin bozulması da zaman zaman köylü ayaklanmalarına sebep olabilmiştir. Bu ayaklanmalarda köylüler, toprak sahiplerine karşı bazı haklar öne sürmüşlerdir. Belçika, İngiltere ve Almanya gibi örneklerde karşımıza çıkan bu ayaklanmalar, feodal üretim tarzının çözülmesinde önemli oranda rol oynamışlardır

İngiltere’nin demokratikleşme sürecinde önemli bir aşamayı temsil eden ve parlamento ile taç (kraliyet ailesi) arasındaki iktidar paylaşımına dayalı kavgaya “İngiliz Devrimi” adı verilmektedir. Bu iktidar paylaşımının ilk ayağı 1640 tarihlidir. Diğeri ise 1688’de gerçekleşmiştir.

Aydınlanma Hareketi, 18. yüzyılda Kıta Avrupası’nda ortaya çıkmış ve insanları esasta “kötü” ve bu niteliği ile “köleleştirici” olduğuna inanılan mit, önyargı ve hurafenin (dolayısıyla da dinin) temsil ettiğine inanılan “eski düzen”den kurtararak, yine esasta “iyi” ve “özgürleştirici” olduğu çekincesiz kabul edilen “aklın düzeni”ne sokmayı temel amaç olarak benimsemiştir

Çağdaş toplum ve uygarlık iki temel devrim etrafında şekillenir. Endüstri devrimi ve 1789 siyasi devrimi. Siyasi bir devrim olarak 1789 Fransız Devrimi ile doruğa çıkan eski düzenin tasfiyesi süreci modern siyasi bir yeni model olarak ulus-devletin gelişimi ile tamamlanmıştır. Bu iki devrimin sonucunda merkezi devlet güç kazanmış; merkezi devletin uygulama ve siyaset etme kapasiteleri artmış; ekonomi üretim ve ticaret ekseninde olağanüstü gelişmiştir. Merkezi devlet toplumsal ilişkileri, üretim ve ticareti düzenlemede, üretim ve ticaretin gelişmesinde içerde güçlü bir aktör haline gelmiştir.

Laissez-faire, malların ve hizmetlerin etkili bir şekilde üretilmesi, dağıtılması ve paylaştırılması için olduğu kadar bireysel seçimi en üst düzeye çıkarmak için, bireysel üreticiler ile bireysel alıcılardan oluşan serbest ve rekabetçi piyasanın önemini savunan ve devlet tarafından yapılan düzenlemelerin en az düzeyde olması gerektiğini ileri süren iktisadi yaklaşımın adıdır.

‘20. yüzyılın ilk yarısını tanımlayıcı olgu nedir?’ diye sorduğumuzda cevap krizdir. Avrupa merkezli bu kriz ekonomik, siyasi ve düşünsel boyutta hayli kapsamlı yaşanmış bir krizdir ve dönemin toplumsal değişme anlayışını da, siyasi ve ekonomik paradigmalarını da derinden etkilemiştir. 20. yüzyılın ilk yarısında krize kaynaklık eden sorunlar, sırasıyla: 1. I. Dünya Savaşı, 2. Rus Devrimi, 3. Sömürgelerde ayaklanma ve 4. 1929 ekonomik krizidir.

Müstemlekecilik ya da kolonyalizm de denilen sömürgecilik, genellikle bir devletin başka ulusları, devletleri, toplulukları, siyasal ve ekonomik egemenliği altına alarak yayılması veya yayılmayı istemesidir.

Feodalizm, kendine yeterlilikle tanımlanan, küçük üretim ve siyasi birimlerin oluşturduğu bir sosyoekonomik düzendir.

Feodalizm ya da Ortaçağ Batı Avrupa düzeni, 1453’te İstanbul’un fethi, 1492’de Amerika kıtasının keşfi, 1497/98’de Ümit Burnu’nun bulunuşu, Köylü ayaklanmaları ve Reform gibi bir dizi tarihi ve siyasi hadise ile birlikte sarsılmaya başlar.

İngiltere’nin demokratikleşme sürecinde önemli bir aşamayı temsil eden ve parlamento ile taç (kraliyet ailesi) arasındaki iktidar paylaşımına dayalı kavgaya “İngiliz Devrimi” adı verilmektedir. Bu iktidar paylaşımının ilk ayağı 1640 tarihlidir. Diğeri ise 1688’de gerçekleşmiştir.

19. yüzyıl boyunca değişim olgu ve temasının açıklayıcı bir kavram haline gelmesinin yanında, dönemin Batı Avrupa toplumlarını tarihsel olarak biçimlendiren, etkileyen tarihi ve siyasi gerilimler söz konudur. Bunlar sırasıyla:

1. Ulus devletlerin yükselişi, kurumlaşması ve birbirleri aleyhine Avrupa üzerinde etkinliklerini artırma mücadelesi,
2. Sınıf çatışmaları, sınıf temelli talep ve düzen önerileri,
3. Dünya pazarı için, Avrupalı merkezlerin güç mücadelesi, sömürge edinme yarışı.
Bu üç gerilim alanı, bir yandan 19. yüzyıl Avrupa siyasi ortamına damga vururken, diğer yandan da 19. yüzyıl uluslararası ilişkiler sisteminin sorunlu ve gerilimli bir içerikle donanmasına katkı sağlamıştır.

20. yüzyılın ilk yarısını tanımlayıcı olgu krizdir. Avrupa merkezli bu kriz ekonomik, siyasi ve düşünsel boyutta hayli kapsamlı yaşanmış bir krizdir ve dönemin toplumsal değişme anlayışını da, siyasi ve ekonomik paradigmalarını da derinden etkilemiştir. 20. yüzyılın ilk yarısında krize kaynaklık eden sorunlar, sırasıyla:
1. I. Dünya Savaşı,
2. Rus Devrimi,
3. Sömürgelerde ayaklanma ve
4. 1929 ekonomik krizidir.

Dekolonizasyon, sömürgeci devletlerin sömürgeleştirdikleri coğrafyalarda yaşayan insanların sömürge idaresinin sona erdirilmesi ile kendi bağımsız ulus-devletlerini kurma sürecidir.

Modern toplumlar: Dinamik, yüksek katılımlı siyasi hayat, demokratik, laik toplum yapısı, kurumlaşmış siyasi ve sosyal yapı, fonksiyonel olarak farklılaşmış görevler, yüksek okuma yazma oranı ve yaygın yüksek öğrenim gibi belirli özelliklere sahip iken geleneksel toplumlar: Durağan, yatay ve dikey hareketsizliğin hakim olduğu, yüz yüze ilişkilere dayalı, kaderci zihniyetin hakim olduğu inanç sistemi ve düşük eğitim düzeylerine sahiptirler.

Levy açıklamalarını geleneksel/modern ikilemine dayandırır. Ona göre izafi olarak modernleşmiş toplumlarla izafi olarak modernleşmemiş toplumlar arasında belirli farklar söz konusudur. Bu farkları şöyle özetlemektedir: Bürokrasi, örgütlerin uzmanlaşması, karşılıklı bağımlılık, merkezileşme eğilimleri, ailenin önemi, ilişkiler farkı, genel değişim ortamı ve pazarlar, köy- kent karşılıklı bağımlılığı.