TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI

19. yüzyıl boyunca değişim olgu ve temasının açıklayıcı bir kavram hâline gelmesinin yanında, dönemin Batı Avrupa toplumlarını tarihsel olarak biçimlendiren, etkileyen tarihî ve siyasi gerilimler söz konudur. Bunlar sırasıyla; ulus devletlerin yükselişi, kurumlaşması ve birbirleri aleyhine Avrupa üzerinde etkinliklerini artırma mücadelesi; sınıf çatışmaları, sınıf temelli talep ve düzen önerileri;  dünya pazarı için, Avrupalı merkezlerin güç mücadelesi, sömürge edinme yarışıdır.

20. yüzyılı tanımlayan olgu krizdir. Avrupa merkezli bu kriz ekonomik, siyasi ve düşünsel boyutta hayli kapsamlı yaşanmış bir krizdir ve dönemin toplumsal değişme anlayışını da siyasi ve ekonomik paradigmalarını da derinden etkilemiştir. 20. yüzyılın ilk yarısında krize kaynaklık eden sorunlar, sırasıyla: I. Dünya Savaşı, Rus Devrimi,  sömürgelerde ayaklanma ve 1929 ekonomik krizidir. Cezayir Bağımsızlık Savaşı ise Fransa ile Cezayir'in 1954-1962 yılları arasında verdiği savaştır.

Dairevi, döngüsel ya da çevrimsel tarih anlayışlarına göre tarih döngüsel bir seyir izler. Yani tıpkı insanlar gibi, uygarlıklar da çocukluk, gençlik ve yaşlılık çağlarından geçer. Doğar, yaşar ve ölür. Dolayısıyla bu bakış açısında, sürekli bir ilerleme, gelişme fikri saklı değildir. Aksine, ilerlemeci tarih anlayışının açık bir reddi söz konusudur.

II. Dünya Savaşı sırasında müttefik güçler arasında savaş sonrasındaki yeni uluslararası düzene ilişkin olarak başlatılan görüşmeler yapılmış ve Potsdam, Kahire, Tahran ve Yalta Konferansları ile belirli bir mutabakat ortaya konulmuştur. Paris Barış Konferansı ise I. Dünya Savaşı sonrasında gerçekleştirilmiştir.

Dekolonizasyon, sömürgeci devletlerin sömürgeleştirdikleri coğrafyalarda yaşayan insanların sömürge idaresinin sona erdirilmesi ile kendi bağımsız ulus-devletlerini kurma sürecidir.

Modernleşmenin getirdiği geleneksel-modern ayrımının kavramsal kökenleri, Maine’nin toplumsal ilerlemenin doğrusal gelişiminin statüye dayalı ilişkilerden sözleşmeye dayalı ilişkilere doğru olduğu açıklaması, F. Tönnies’nin Cemaat/Cemiyet (Gemeinschaft/ Gesellschaft) ayrımı ve M. Weber’in otoritenin geleneksel ve rasyonel kaynakları tartışmasında görülebilir. İlk maddede yer alan mekanik ve organik kavramları Weber tarafından değil, Durkheim tarafından ortaya atılmıştır. Doğru cevap D'dir.

Modernleşme kuramcılarına göre, geleneksel toplumlar; durağan, yatay ve dikey hareketsiz, yüz yüze ilişkilere dayalı, kaderci zihniyete sahip, hayat standardı ve eğitim düzeyi düşük, tarıma dayalı ekonomi ve geleneğe dayalı yönetim anlayışına sahip toplumlardır. Modern toplumlar ise dinamik, yüksek katılımlı siyasi hayata sahip, demokratik, laik ve kurumlaşmış siyasi ve sosyal yapıya sahip, endüstrileşmiş, eğitim düzeyi yüksek ve yönetim anlamında görevlerin fonksiyonel olarak farklılaştığı toplumlardır.

Avrupa’ya göre, yani ırkmerkezci bir biçimde, Doğu'da yer alan ulusların dillerini, tarihlerini, kültür ve törelerini inceleyen bilime şarkiyatçılık ya da oryantalizm adı verilir.

Levy, Parsons ve Smelser gibi açıklamalarını geleneksel/modern ikilemine dayandırmaktadır.  Ancak Levy’e göre izafi olarak modernleşmiş toplumlarla izafi olarak modernleşmemiş toplumlar arasında belirli farklar söz konusudur. Bu farklar; örgütlerin uzmanlaşması, karşılıklı bağımlılık, ilişkiler farkı, merkezîleşme eğilimleri, genel değişim ortamı ve pazarlar, bürokrasi, ailenin önemi, köy-kent karşılıklı bağımlılığı gibi konularda kendini göstermektedir.

Modernleşme kuramlarının, 1950’li yıllarda bir diğer önemli ismi Daniel Lerner’dır. Lerner, alanın  klasiği sayılan “The Passing of Traditional Society” isimli eseri kaleme almıştır. Çalışma 1950’li yıllarda aralarında Türkiye’nin de bulunduğu bazı Doğu Akdeniz ülkelerinde yapılan saha çalışmalarının kitaba dönüştürülmesinden oluşmaktadır.

Değişmenin bizatihi iyi ve kötü, olumlu ya da olumsuz olduğunu söylemek pek mümkün gözükmemektedir. Tarih, çok farklı toplum ve kültürlerde çok farklı dönemlerde değişimin olumsuz olarak kabul edildiği gibi, olumlu olarak görüldüğüne de işaret etmektedir.

Geleneksel Çin’de, klasik dönem Çin İmparatorluk tecrübesinde değişim olumlu olarak görülmez. Modernleşme dönemi Çin’inde ise, 19. yüzyıldan başlayarak ‘Kültür Devrimi’ne ve günümüzün modern Çin’ine baktığımızda, değişim bir zorunluluk, hırsla istenen bir modernleşme hedefi, yeniden üretimin olmazsa olmazı haline gelmiştir.

Toplumsal değişmeye ilişkin bu kabul ve değerlendirmelerin değişip dönüşmesinde birçok faktörün rol oynadığı söylenebilir.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap D seçeneğidir.

Türk Dil Kurumunun Genel Türkçe Sözlüğünde uygarlık “bir ülkenin, bir toplu- mun, maddi ve manevi varlıklarının, fikir, sanat çalışmalarıyla ilgili niteliklerinin tümü, medeniyet” biçiminde tanımlanmıştır. Sosyal bilimler literatüründe ise, uygarlık, genel olarak, ulaşılmış bir durumu ya da düzenli toplumsal yaşam koşulunu anlatmak üzere kullanılmaktadır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Eski Mısır uygarlığında devlet ve toplum örgütlenmesi, Mezopotamya’da birbiri arkasından gelen uygarlık tecrübeleri, Çin ve Hint uygarlıkları, görece daha çağdaş tecrübeler olarak İslam ve Osmanlı örnekleri belirli bir siyasi, ekonomik ve toplumsal çözümün uzun tarihe yayılan kurumlaşma örnekleridir.

Toplumsal çözümlerin çok uzun tarihlere yayılacak ölçüde kurumlaşması Çin, Hint, Eski Mısır ve İslam toplumları gibi bazı uygarlık tecrübelerinin “değişime kapalı”, “gelişme dinamizminden yoksun” ve “durgun toplum” oldukları tez ve değerlendirmelerinin gelişmesine yol açmıştır. Doğru cevap E seçeneğidir.

Ortaçağ Batı Avrupa toplumları feodalizm olarak adlandırılan sosyo-ekonomik ve sosyo-politik bir düzen içerisinde idi. Feodal beyliklerin oluşturduğu, aşırı bölünmüş bir toplumsal ve siyasi birimler toplamından oluşan feodal toplumda, ortak bilinç ve bütünsellik kilise kurumunun temin ettiği ideolojik temel aracığıyla sağlanmakta idi. Feodalizm ya da Ortaçağ Batı Avrupa düzeni, 1453’te İstanbul’un fethi, 1492’de Amerika kıtasının keşfi, 1497/98’de Ümit Burnu’nun bulunuşu, Köylü ayaklanmaları ve Reform gibi bir dizi tarihi ve siyasi hadise ile birlikte sarsılmaya başlar. Sanayi devrimi daha sonraki dönemlerde Batı Avrupa’daki yeni toplumsal, ekonomik ve siyasi düzeni etkilemiş olan bir toplumsal olaydır. Değişme, toplumsal gelişme endüstri devrimi sonrasında hem bir yoğunluk kazanmış hem de başlı başına bir ideoloji (gelişmecilik ideolojisi) haline gelmiştir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Saint-Simoncu düşünüşlerin beslediği Geothe’nin Faust’u gelişmecilik, değişimcilik, ilerlemecilik düşüncesinin merkezi tema olarak işlendiği bir metindir. 19. yüzyılın temel düşünsel mottosu, Aydınlanma hareketinden gelen “ilerlemecilik” olmazsa olmaz kabul haline gelmiştir. Doğru cevap B seçeneğidir.

20. yüzyılın ilk yarısında krize kaynaklık eden sorunlar, sırasıyla:

I. Dünya Savaşı,

Rus Devrimi,

Sömürgelerde ayaklanma ve

1929 ekonomik krizidir.  İran İslam devrimi daha sonraki dönemde 20. Yüzyılın ikinci yarısında meydana gelen siyasi ve toplumsal bir olaydır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Siyaset terminolojisinde “dekolonizasyon” olarak ifade edilen kavram genel olarak sömürgelerin bağımsızlaşması olarak ifade edilebilir. Diğer bir ifadeyle Dekolonizasyon, sömürgeci devletlerin sömürgeleştirdikleri coğrafyalarda yaşayan insanların sömürge idaresinin sona erdirilmesi ile kendi bağımsız ulus-devletlerini kurma sürecini ifade etmektedir. Doğru cevap B seçeneğidir.

II. Dünya Savaşı sonrasında eski ve yerleşik sorunları çözmeye yönelik yeni politika arayışları üç ana unsur üzerinde durmuştur:

1. Ortak bir yönetim mekanizması etrafında tek bir uluslararası ilişkiler sistemi,

2. Yeni uluslararası ilişkiler sisteminin alt yapı- sını oluşturacak ekonomik ilişkiler sistemi,

3. Batı Avrupa öncülüğünde ortaya çıkmış modern ilişkiler sisteminde geleneksel Batılı aktörlerin konumunun korunması.

Doğru cevap E seçeneğidir.

19. yüzyılın ruhu, yeni zamanların ruhu olan modernleşme paradigmasına sızmıştır. Öyle ki, 19. yüzyılda ilkel toplumlardan uygar Batılı toplumlara doğru olan toplumsal değişmenin yönü, modernleşme kuramında geleneksel toplumların modern Batılı toplumlara doğru evrilmeleri şekline dönüşmüştür. Bu anlamda 19. yüzyılın ilerlemeci tarih anlayışında dönüşüm ilkel toplumlardan uygar Batılı toplumlara doğrudur. Modernleşme kuramında ise, benzer bir biçimde, geleneksel toplumların modern Batılı toplumlara doğru evrilmesi öngörülür. Doğru cevap C seçeneğidir.

Levy’nin modernleşmeye ilişkin açıklaması şöyle özetlenebilir. Ona göre canlı olmayan enerji kaynaklarının canlı enerji kaynaklarına oranının yüksek olduğu ve insan emeğinin alet kullanımı ile etkinliğinin artırıldığı oranda, toplumlar da modernleşmişlerdir. Doğru cevap A seçeneğidir.