TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI

Mübeccel B. Kıray Türk sosyolojisinde toplumsal değişmeyi açıklamak üzere yapısal-işlevselci yaklaşımı kullanmış ve tampon mekanizmalar kavramıyla işlevselci teoriye katkı yapmıştır.

Dahrendorf için, toplumsal bütünleşmenin temeli, Parsons’ın öne sürdüğü
gibi uzlaşma değil, aksine baskı, yani otorite konumundakilerin kitlelere boyun eğdirme gücüdür.

"Sorunun kaynağına yönelen çatışmalar gerçekçidir ve toplumsal değişmeye olumlu katkılar sağlar." bakış açısını savunan kuram Lewis A. Coser’ın "Çatışmanın İşlevi Yaklaşımı"dır.

Collins’in yaklaşımı bizi Coser veya Dahrendorf ’dan farklı bir yöne götürür. Birincisi, Collins’in sentez çalışması daha geniş temellere dayanır. Collins teorilerini geliştirirken sadece klasik çatışma teorisyenlerinden değil, Durkheim ve Erving Goffman’dan da faydalanmaktadır. Burada özellikle Durkheim’ın kurama dâhil edilmesi son derece önemlidir. Durkheim’ı kullanmak, Collins’in çatışma hâlinde duygu ve ritüel kullanımını işin içine katmasını sağlar. Ona göre sembolik mallar ve duygusal dayanışma “çatışmada kullanılan ana silahlar” arasında yer alır.

Randall Collins’in Alışverişçi Çatışma Yaklaşımı'na göre toplumsal değişim bireylerin ihtiyaçlarını giderme çerçevesinde birbirleriyle kaynaklar için rekabet etmeleri ve bu süreçte birbirlerinden faydalanmalarına dayanır.

Sosyal bilimlerde işlevselcilik Spencer ve Durkheim'ın geliştirdiği kuramsal temeller üzerinde şekillenmiştir.

Klasik işlevselci yaklaşım toplumu, dengeyi sağlama eğiliminde olan birbirlerine bağımlı parçaların toplamı bir "sistem" olarak ele alır.

Birim eylemin bileşenleri şunlardır: 

Aktör

Hedef

Durum

Normlar

Merton'a göre toplumsal yapının dört düzlemi; bireysel düzey, grup düzeyi, toplumsal sistem düzeyi ve kültürel sistem düzeyidir.

Mübeccel Kıray'a göre toplumsal yapıyı oluşturan dört unsur; mekân / ekolojik çevre, nüfus, organizasyon ve değerler sistemidir.

Çatışmacı teoriler özellikle Marksist kuramı temel olarak alır.

Sosyolojik teoride ortaya çıkan iki baskın çatışma teorisi; diyalektik çatışma teorisi ve işlevselci çatışmacılıktır.

Dahrendorf'a göre bir çatışmanın sosyal değişime yol açması, yoğunluk ve şiddet düzeyine göre çeşitlilik arzeder.

Sosyal bilimlerde işlevselcilik (functionalism) Spencer ve Durkheim tarafından geliştirilen kuramsal ve metodolojik temeller üzerinde şekillenmiştir. Yirminci yüzyılda önce sosyal antropolojide A. R. Radcliffe-Brown ve Bronislaw Malinowski tarafından geliştirilen işlevselcilik, daha sonra 1940’lardan itibaren sosyolojide Talcott Parsons, Robert K. Merton ve William F. Ougborn’un katkılarıyla kısa bir zamanda hakim bir yaklaşıma dönüşmüştür. Türk sosyolojisinde Mübeccel Belik Kıray hem kuramı kullanmış hem de yeni kavramsal katkılar sunarak zenginleştirmiştir.

Her çatışma şiddet içeriri önermesi, Colllins'in formüle ettiği çatışma teorisinin dört ana hattından biri değildir.

İşlevselcilik, temelde biyolojik organizmacılığa dayalı olarak tesis edilmiş olan toplumsal kurumları ya da kurumlaşmayı açıklamaya çalışan bir paradigmadır.

Parsons’ın toplumsal değişim yaklaşımı bu toplumsal modele dayanmaktadır. Parsons’a göre toplum farklılaşmış kurumların birbirini tamamlayan işlevlere sahip olduğu bir sosyal sistemdir. Sosyal sistem bir bütün olarak işlemekte ve sürekli uyum üretmektedir. Her sistemde olduğu gibi toplumda da bazı alt sistemler mevcuttur:

Parsons’a göre sosyal sistem bireylerin faaliyetlerinden oluşmaktadır. Bir sosyal sistem bireyler arasındaki karşılıklı etkileşim üzerine bina edilmiştir. Parsons, her bir bireyin beklentilerinin olduğunu ve bu beklentilerin diğer bireyler tarafından etkilendiğini ve biçimlendirildiğini, bu beklentilerin aynı zamanda kabul edilmiş normları ve yaşam alanındaki toplumun değer yargılarını da bünyesinde barındırdığını söylemektedir

Klasik işlevselci yaklaşıma göre burada toplum, dengeyi sağlama eğiliminde olan birbirine bağımlı parçaların toplamı bir sistem olarak görülür. Toplumda, nüfusun yeniden üretimi gibi yaşamsal önemde değerlendirilmesi gereken işlevsel gereklilikler vardır. Kurumlar toplumsal sistemin öğesidirler ve bir işlev sundukları için vardır ve varlıklarını sürdürürler. Toplum bir organizmaya benzer; bir vücudun işlevini yerine getirebilmesi için birlikte çalışan parçalar (organlar) veya sistemlerden oluşan canlı bir organizma gibidir. Bu çerçevede toplumda mevcut olan farklılaşma ve bütünleşme mekanizmaları bu sosyal sistemin dengesinin devamı için önemlidir. Bu farklılaşma ve bütünleşmeler tabakalaşma sistemi vasıtasıyla kendilerini sürdürürler. Buna göre tabakalaşma farklılıkları ve uzmanlıkları koruyarak toplumsal dengenin devamı açısından hayati bir rol oynamaktadır.

Toplumsal değişmeye ilişkin iki ana yaklaşım arasındaki temel farklılık; toplumsal değişimin planlı ve öngörülebilir olmasıyla ilgilidir.

Parsons’a göre bir toplumsal sistem uyum, hedefe ulaşma, bütünleştirme ve örüntüleri muhafaza etme (AGIL: Adaptation, Goal Attainment, Integration ve Latency) şeklinde bir şematik döngüye sahiptir. Parsons bu şemayı kullanılarak pek çok sistemin çözümlemesini yapmaktadır. Bu işlevlerin her biri sistemin varlığının devamı için zorunludur. Birimler arasındaki fark dört işlevden hangisinin ağır bastığına bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Değişim bu sistemlerin birbiri ile etkileşimi neticesinde ortaya çıkan uyumsuzlukların sistemin işleyişi doğrultusunda uyuma dönüştürülmesi ile yakından alakalıdır. Bu çerçevede bir sosyal sistemde değişim farklılaştırma, uyumu yükseltme, kapsama ve gerçek değerlemeden oluşan bir döngü içerisinde gerçekleşmektedir.