TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI

Antiquity dergisinde 1927 yılında yayımlanan bir makalesinde R. S. Collingwood, Spengler’in eserinin kendisine yeni hiçbir şey öğretmediğini
dile getirmektedir. Collingwood, Spengeler’in düşüncelerini ve öngörülerini reddetmektedir.

üç soru çerçevesinde ele almıştır:
• Ne değişir?
• Nasıl değişir?
• Neden bu şekilde değişir?

Kuramsal ve kavramsal olarak birbirinden farklılaşan bu analizlerin ortak bir biçimde kabul ettikleri bazı noktalar bulunmaktadır:

Toplumsal değişim tarihsel olarak makrodüzeyde yaşanan bir olgu olmakla birlikte (ya da bazı yaklaşımlara göre onun ötesinde) toplumun kendi içinde yaşadığı bir farklılaşmaya dayanmaktadır.

(Eğer gerekliyse) Toplumsal değişimi tarihsel düzeyde analiz etmek için güncel toplumsal yapıdan hareket etmek gerekmektedir. Halbuki klasik sosyoloji güncel toplumsal yapıyı analiz etmek üzere tarihsel çerçeveden hareket etmektedir.

Toplumsal değişimi açıklamak için (en az)kavramsal ve felsefi açıklamalar kadar (hatta bunlardan ziyade) ampirik araç ve analizlere ihtiyaç bulunmaktadır. Bir değişim kuramı ampirik olarak temellendirildiğinde kabul edilebilir.

Bu manada bir genel açıklama çerçevesi oluşturmak için büyük çaplı analizler gerekli görülmekle birlikte toplumların biçiminden ziyade işleyişiyle ilgili analizler merkeze alınmıştır.

Klasikten çağdaşa (makrodan mikroya, felsefi-tarihsel kuramdan sosyal analize) geçerken yaşanan bu değişim birdenbire gerçekleşmemiştir. Aşağıda detaylı bir biçimde ele alınacağı üzere döngüselcilik, yeni-evrimcilik, işlevselcilik ve çatışmacılık farklı biçimlerde klasik sosyolojik kuram ile çağdaş sosyolojik analizi birbirine bağlayan çerçeveler oluşturmuşlardır. Döngüselcilik klasik sosyolojiye daha yakın dururken, işlevselcilik çağdaş sosyolojinin kurucu dinamiğini teşkil etmiştir.

Toplumsal biçimlerin bu hiyerarşik konumlanışının ondokuzuncu yüzyıl siyasal ve sosyal düşün- cesi için sömürgecilik, ırkçılık, avrupamerkezcilik ve emperyalizm gibi çok farklı anlamları olmakla birlikte burada bu mesele ale alınmayacaktır. Klasik sosyoloji buradan hareketle toplumsal değişimi bir tarihsel süreç sorunu olarak ele almış ve ilerlemecilik ilkesi çerçevesinde modern toplumun tarihsel konumlandırmasının bir aracına çevirmiştir. Böylece klasik sosyoloji için temel mesele modern toplumun ortaya çıkışı bağlamında farklı toplum tipleri arasındaki geçiş olmuştur.

Spengler, 1918-22 yıllarında 2 cilt olarak yazdığı Batı’nın Çöküşü (Der Untergang des Abendlan- des) isimli meşhur eserinde uygarlıkların yükseliş ve düşüşünün kaçınılmaz bir kader olduğunu ilan etmektedir. Ona göre her uygarlık biyolojik bir organizma gibi doğar, büyür ve ölür. Batı’nın da içinde yer aldığı sekiz büyük dünya uygarlığını inceledikten sonra, modern uygarlığın son aşamada olduğunu dile getirmiştir. Onun eseri belki de ondokuzuncu yüzyıl tarih düşüncesine yöneltilmiş en yıkıcı eleştiri olarak karşımıza çıkmaktadır.

Dünya tarihinde 26 ana medeniyet halkasının bulunduğunu tespiteden Toynbee esasen medeniyetlerin yükseliş veçöküşlerinin mekanizmasını analiz etmeye yönelmektedir. Bu yönüyle de Toynbee meşhur çalışması A Study of History’de bir tarih felsefesi geliştirme uğraşındadır.

Erkilet’e göre tarihsel bir sos- yoloji kuran Sorokin’in kuramını anlayabilmenin ön koşulu, onun insanı varlığına, evrene ve çevresindeki her şeye anlam atfeden bir varlık olarak kabul ettiğini bilmekten geçer. Bu çerçevede Sorokin insanın hem beden hem ruh boyutuna işaret etmektedir.

Sorokin’e göre toplumlarda değişimi meydana çıkaran bir farklılaşma ve bütünleşme süreci söz konusudur. Erkilet’in (2007, s. 16) dile getirdiği gibi işlevselcilerin işbölümü çerçevesinde geliştirdikleri farklılaşma ve bütünleşme kuramından ciddi bir biçimde farklı olan bu yaklaşıma göre her insan toplumunda kaçınılmaz bir biçimde ortaya çıkan farklılaşma çerçevesinde toplumun bütünleşmesini oluşturmak üzere beş alt sistem ortaya çıkmaktadır. Bunlar;

Doğru ile yanlışı birbirinden ayıran etik sistemler

Mülkiyet ilişkilerini, temel hak ve görevleri düzenleyen, yasal olanla suç teşkil eden eylemleri birbirinden ayıran hukuk sistemleri

Kutsal ve tabu olanı olmayandan ayıran dini sistemler

Bilgi edinirken gerçekle hatayı birbirinden ayıran bilimsel sistemler

Sanat sistemleri

Toplumun en ilkel kabile aşamasından en gelişkin modern aşamaya kadar gelirken takip ettiği determinist ve doğrusal bir yol oldu- ğu fikri klasik evrimciliğin ana fikridir. Buna göre toplumsal değişmenin belirli katı yasaları vardır ve tarihsel inceleme yoluyla bu yasalar keşfedildiğinde toplumun bundan sonraki evrimi ile ilgili de bir sistematik çıkarılabilecektir.

Lenski evrimcisosyal değişim tezlerini ilk defa 1960’lardaPower and Privilege: A Theory of Social Stratification (1966) isimli eseriyle ortaya koymuştur.

Bilginin evrimsel gelişimi çerçevesinde tarihte toplumların dördü genel biri özel beş şekil aldı- ğını ifade eder:

avcı toplayıcı

basit tarım

gelişmiş tarım

sanayi

balıkçılık gibi özel.

Çağdaş sosyoloji toplumsal değişmeyi makro boyutlu tarihsel toplum tiplerinin değişimi kadar belirli bir toplumsal yapının değişimi olarak ele alma eğilimine sahiptir. Değişime ilişkin analiz makrodan mikroya, felsefi-tarihsel kuramdan sosyal analize doğru farklılaşmıştır.

Spengler'e göre modernite geç sivil kültürler çevresine aittir.

Toynbee'nin döngüsel tarih anlayışını Spengler'den ayıran temel özellik, kültürlerin mutlaka çözülmek zorunda olmadıklarını savunmasıdır. Kültürler hayatiyetlerini sürdürmeleri için fırsatlar bulunmaktadır.

Sorokin'e göre etik, hukuk, dini, bilimsel ve sanat sistemleri toplumun bütünleşmesini oluşturmak üzere ortaya çıkar.

Spengler, evrimci ilerlerlemeciliği eleştirir ve döngüsel bir tarih anlayışını savunur.

White’ın enerjiyi temele alan yaklaşımının aksine Lenski’nin çok hatlı evrim kuramı bilginin miktarı ve kullanımına odaklanmaktadır. Ona göre bir toplumda çevreyi şekillendirmede etkin olabilecek ne kadar fazla bilgi birikimi varsa o toplum o kadar ileridir.

White’a (1959) göre sosyal sistemleri açıklamadaki en önemli unsur teknolojidir. Ona göre bir toplumun gelişmişliği enerji türü ile ölçülebilir. Bu çerçevede insanlık tarihinde kullanılan enerji kaynaklarına göre sırasıyla beş evrimsel aşama vardır.

Toynbee, döngüsel tarih anlayışını savunmaktadır.