TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI

Hegelci idealizm siyasal açıdan devrimci olmaktan ziyade muhafazakârdır. Hegel diyalektiğin özü çelişkidir: her kavram karşıtını, olumsuzlamasını içerir. Marx’a göre, Hegel’in sonlu veya ampirik olguların nihayetinde gerçek olmadıkları iddiası kesinlikle yanlıştır. Çünkü gerçek olgular sadece düşünceler olarak anlaşıldığında insanların daha önemli pratik sorunları göz ardı edilir. Hegel varlık anlayışında sonlu dünyadaki şeylerin, yani insanlar veya diğer fizikî nesnelerin gerçek olduklarını reddeder. Marx için ise, emek, zihinsel bir etkinlikten ibaret değildir. Üretim etkinliğidir. Çünkü, insanlar bu dünyada gıda, giyim ve barınak gibi fiziksel ihtiyaçlarını sadece üretici etkinlikler sayesinde karşılayabilmektedirler.

İdealizmi tamamen reddeden Marx, Hegel’in diyalektik yöntemini gerçekliği anlamanın önemli bir aracı olarak görür. Marx’ın değil Hegel’in diyalektik yöntemi mistik teolojik terimler içerir. Marx’a göre Tanrının varlığıyla ilgilenmek yerine, ilgi odağının daha ziyade (sosyal sistemler olarak görülen) ‘somut toplumlar’ ve çatışan çıkarlara sahip ‘gerçek insanlar’ olması gerekir. Hegel’e değil Marx’a göre bilim sadece bilgiyi artırabilir, ancak mutlak gerçeğe ulaşamaz. Hegel’de, Marx’ta olduğu gibi, “yadsınmanın yadsınması”, “karşıtların birliği ve birbirlerine nüfuzu”, “niceliğin niteliğe dönüşmesi” yasaları temelinde ilerleyen diyalektik tez, antitez ve sentez aşamalarından oluşur.

Marx, empiristlerin aksine tarihi bir “ölü olgular toplamı” olarak almaz. Maddî gerçekliğin doğrudan gözlemlerle kavranamayan, ancak gözlem alanı içindeki görünür olayları, görünür yapıyı belirleyen daha temel dinamik güçlerin, uzun dönemli eğilimlerin, süreçlerin, derin yapıların önemini vurgular. Marx’a göre, tarih sadece dikkatli bir tarihçinin betimleyebileceği birbirini izleyen olaylar dizisi değil, aynı zamanda (doğa bilimlerinin araştırdığı olguları açıklayabilmesine benzer biçimde) bu olayları düzenleyen yasaları ortaya çıkararak açıklanabilecek olaylar bütünüdür. Marx, insan tarihinin daha az karmaşık toplumsal yapılardan daha kompleks olanlara doğru evrimci bir örüntü sergilediğine ve değişmenin bizzat toplumun içinden, iç dinamiklerinden kaynaklandığına inanır. Tarihsel değişmenin itici gücünün çatışma olduğu düşüncesini benimseyerek, değişmenin diyalektik bir çatışma, çözüm, yeniden çatışma ve daha üst, daha gelişmiş düzeyde çözüm örüntüsü içinde yapılandığını iddia eder.

Marx’a göre tarihteki bütün toplum biçimlerini anlayabilmenin anahtarı üretim tarzı kavramıdır. Marx’ın bu fikrine göre, tarihin temel değişme uğrakları olan, insanlığın başlangıcından beri var olan ve varlığını tarihte her zaman hissettiren üretim tarzları (iktisadî yapısı) ve onların ayrılmaz bir parçası olan toplumsal üretim ilişkileri (eylemler) arasında bir karşılıklılık vardır. Başka deyişle, her üretim tarzı kendini sürdürebilecek uygun toplumsal ilişki biçimlerini yaratmak zorundadır. Aksi takdirde varlığı tehlikeye düşecektir.

Meta fetişizmi ve şeyleştirme toplumsal değişmeyi engelleyen unsurlarken, ekonomik koşullar, toplumsal devrim döneminin gelmesi ve  sınıf çatışması toplumsal değişmeyi sağlayan unsurlardır. Marx’ın çatışmadan kastettiği şey basitçe olumsuz, yıkıcı bir güç değil, üretici, yaratıcı bir güçtür, kapitalizmle daha fazla zenginleşen ve güç elde elen işverenle, daha az kazanmaya başlayan işçi sınıfı arasındaki ilişkidir.

Marx ve Engels’e göre, her tarihsel evreyi kendine özgü farklı üretim teknolojileri ve farklı sınıfsal ilişkiler karakterize eder. Bütün toplum tiplerinde sınıfsal ilişkiler üretim faktörlerinin kullanılma tarzının ve bunlara sahiplik biçiminin yansımalarıdır. İlk evre, İlkel Komünizm, avcı-toplayıcıların doğal kaynakları ortaklaşa kullandıkları, kişinin sadece giyim veya kabilenin mallarından temelde farklı olmayan basit araçlara sahip olduğu “ilkel ve kaba durum”dur. ‘Üretim araçları’nda hiçbir önemli ayrıştırıcı özel mülkiyet ve bu yüzden hiçbir sosyal sınıf yoktur. Bu evre bir sınıfsız toplum olan ‘komünizm’dir. İnsanlığın uzun bir gelişme sürecine başladığı ikinci evre Köleci Toplumdur. Bu toplumun olumlu yanı üretim kapasitesinde artış sağlaması, olumsuz yanı sınıfsal farklılaşmanın, üretim araçlarında özel mülkiyetin ortaya çıkışı ve bir sınıfın diğerini sömürmesidir. Sınıfsal ilişkilerin ve üretim ilişkilerinin özünde aynı kaldığı üçüncü evre Feodalizmde toplumsal ve iktisadî düzen daha komplekstir. Feodalizm, daha ileri üretim teknolojilerinin gelişimini yansıtır. Dördüncü ve mevcut evre Kapitalizmde mülksüz emekçi bir köle veya serften farklıdır, emek gücünü (özgürce!) serbest piyasada satar, ancak yine de sömürülür ve bu sömürü üretim araçlarında özel mülkiyetin ve böylece hiçbir sınıfsal farklılaşmanın olmadığı İleri Komünizm günışığına çıkıncaya kadar ortadan kaldırılamaz.

Weber, Marx’tan sosyal bilimcinin rolü ve bireysel insan aktöre odaklanmanın önemi konularında ayrılır. O (makro düzey) yapısal (toplumsal yapıların neye benzediği, nasıl değiştikleri gibi konulardaki) analizlere odaklanan Marx’ın doğrudan bireysel insan aktörün ele alındığı (mikro düzey) sosyal psikolojik analizleri ihmal ettiğini düşünür. Marx’ın yapısal analizini takdir eder, fakat onun sosyoloji anlayışına öznel yani insan aktörü/ mikro-düzey boyutu ekler.

Weber toplumun özünde bireylerin nispeten kalıcı, sürekli davranış biçimleri ve bunların oluşturdukları düzenliliklerden meydana geldiğini iddia etmekle, toplumun belirli bir nesnel gerçekliğe sahip olmadığını değil, sadece insanların eylemleri sayesinde var olabileceği, sürebileceği ve değişebileceğini kasteder. Ona göre toplumsal olguları araştırırken onları bireysel bilince indirgemek gerekir; sosyolojideki nomolojik önermeler bireylerin rasyonel ve amaçlı eylemleri dikkate alınarak formüle edilmelidir.

Weber, Marx gibi, değişmenin kaynağını esasen toplumun iç dinamiklerinde (toplumun içinde) görür. Weber’e göre bir sosyal sistemi meydana getiren, bir bütünlük oluşturan temel içsel dinamikler, yani kültürel değerler, eylem kalıpları ve psikolojik yönelimler, aynı zamanda aralarındaki uyuşmazlıklar, Marx’ın ifadesiyle ‘çelişkiler’ nedeniyle krizlere yol açma, böylece değişme süreçleri yaratma eğilimindedir. Ana iç dinamiklerden biri her toplumun ayrılmaz bir parçası olan güç mücadelesidir. Diğer dinamikler; Egemenlik ilişkileri ve otorite, rasyonelleşme, çatışma, din gibi unsurlardır. Devletin büyüklüğü veya dış güç uygulamak için kullanılan idarî yapıların ölçeği ise dış dinamiktir.

Güç mücadeleleri ana iç dinamiklerden biridir ve her toplumun ayrılmaz bir parçasıdır. Weber için dış dinamikle ilişkili bazı faktörler şöyle sıralanabilir: (1) Devletin büyüklüğü veya dış güç uygulamak için kullanılan idarî yapıların ölçeği. (2) Temel ekonomik aktörler ve devlet arasındaki ilişki. (3) Ülke içindeki eşitsizlik düzeyi. Aslında bir iç dinamik olmasına rağmen, bu faktör dünya sistemi içinde prestijle yönetici seçkinlerin meşruiyeti arasındaki temel ilişkiyi etkiler. “Yüksek eşitsizlik düzeyleri ile sınıflar, statü grupları ve partilere üyelik arasındaki korelasyon yüksek olduğunda, yani üst sınıfların üyeleri aynı zamanda yönetici partilerin, yüksek prestijli statü gruplarının üyeleri olduklarında ve benzer şekilde tersi durumlarda karizmatik liderlerin ortaya çıkma ihtimali artar”. Bu yüzden, “başka devletlerle ilişkilerde diplomatik veya askeri bir maceraya giren bir devlet, siyasal iktidar toplumdaki eşitsizlik düzeyini artıracak biçimlerde kullanıldığında daha savunmasız konumdadır.

Marx, Hegel'in düşüncelerinden hem etkilenmiş hem de bu düşünceleri eleştirmiştir.

Aristoteles’in formel mantığının temel ilkeleri arasında yer alan özdeşlik ilkesine göre bir şey kendisi ile aynıdır. Örneğin A=A’dır. Çelişmezlik ilkesi ise, ‘bir şey aynı şartlar altında ve aynı anda hem kendisi hem de başka bir şey olamaz’ biçiminde özetlenebilir. Doğru cevap C'dir.

Doğru cevap D'dir. Karl Marx'ın düşüncesinin temelini kapitalizm ile birlikte değişen üretim ilişkilerinden ortaya çıkan yeni toplumsal yapılanma oluşturmaktadır.

Çünkü Marx'a göre toplumsal dünyanın farklı bileşenleri kademeli ve fark edilmeyecek biçimlerde iç içe geçerler. Örneğin, kapitalistler ve proletarya birbirinden açıkça kesin çizgilerle ayrışmaz, kademeli olarak iç içe geçerler, bu iki sınıf arasında yer alan veya bir sınıftan ötekine geçen çok sayıda insan, dolayısıyla birçok ara kademe vardır.

Marx’a göre, üç nedenle toplumsal hayatın temelini ekonomik üretim oluşturur:

Weber toplumun özünde bireylerin nispeten kalıcı, sürekli davranış biçimleri ve bunların oluşturdukları düzenliliklerden meydana geldiğini iddia etmekle, toplumun belirli bir nesnel gerçekliğe sahip olmadığını değil, sadece insanların eylemleri sayesinde var olabileceği, sürebileceği ve değişebileceğini kasteder. Doğru cevap B'dir.

Karizmanın rutinleşmesi sürecinde, uzun vadede otorite kişi temelli olmaktan çıkıp kurum temelli olma eğilimindedir. Başka deyişle, karizmatik otorite yeni bir kurumsal çerçevede ya geleneksel ya da rasyonel-hukukî otoriteye dönüşür. Modern (kapitalist ve sosyalist) toplumların temel ekseni olan rasyonel-hukukî otorite de ancak bürokrasiyle yerleşebilir ve varlığını sürdürebilir. Doğru cevap A'dır.