TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI - Deneme Sınavı - 8

Namık Kemal ve Şinasi Genç Osmanlılar hareketi içinde; Prens Sabahattin ve Abdullah Cevdet ise Jön Türkler hareketi içinde yer almışlardır.

Şinasi, Genç Osmanlı hareketi içerisinde yer almıştır ve aynı zamanda, ilk gazeteci olarak bilinmektedir. Ayrıca, Abdullah Cevdet ve Ahmet Rıza Bey, Jön Türkler hareketi içinde yer almışlardır. Dolayısıyla, doğru cevap A'dır.

Ali Suavi, yoksul bir aileden geliyor olması ve bir direniş teorisi geliştirme çabası içinde olması bakımından Genç Osmanlılar hareketi içinde istisnai bir yere sahiptir. 

Bu sebeple, doğru cevap D' dir.

Meşruti monarşi, hükümdarın ya da padişahın yetkilerinin yazılı bir anayasa ile tanımlandığı ve sınırlandığı, iktidarın padişah ve meclis tarafından paylaşıldığı yönetim biçimidir.  Ayan, Osmanlılarda şehir ve kasabalarda devletle halk arasındaki ilişkileri düzenleyen kimselere verilen isimdir. Vahdet-imamet ise, otoritenin birliği anlamına gelir ve Ali Suavi tarafından güçler ayrılığı ilkesine karşı olarak öne sürülmüştür. Bu sebeple, doğru cevap B'dir.

Vahdet-i imamet, otoritenin birliği anlamına gelen ve Ali Suavi tarafından güçler ayrılığı ilkesine karşı olarak öne sürülen bir kavramdır. Meşruti monarşi, hükümdarın ya da padişahın yetkilerinin yazılı bir anayasa ile tanımlandığı ve sınırlandığı bir yönetim biçimidir. Bu yönetim biçiminde iktidar padişah ile meclis tarafından paylaşılır. İslamcılık, Müslüman unsurları esas alarak Osmanlı birliğini sağlama hedefini temsil eder. Türkçülükte ise temel unsur Türklerdir. Bir başka deyişle, Türkçülük, Türklere dayalı bir Osmanlı birliği sağlama hedefinin adıdır. Osmanlıcılık ise, din ve ırk farkı gözetmeksizin bütün unsurları Osmanlı kimliği etrafında bir arada tutma düşüncesidir.

Dolayısıyla, doğru cevap E' dir.

Islahatlar 1789 yılında tahta çıkan 28. Osmanlı padişahı III. Selim ile başlamış ve halefleri tarafından sürdürülmüştür. Bu nedenle III. Selim dönemi genellikle Osmanlı-Türk modernleşmesinin başlangıç aşaması olarak kabul edilmektedir. Doğru cevap A’dır.

Osmanlı Devleti’nde tüm unsurların bir silsile halinde birbirine bağlandığı ideoloji Daire-i Adalet (Adalet Dairesi) olarak nitelendirilir. Bu silsilede dünya düzeni, devlet, şeriat, mülk (hüküm sürülen topraklar), ordu, mal (devletin gelirleri) ve vergi veren reaya birbirine sıkı bir biçimde bağlanmıştır. Adaletin temel alındığı bu yönetim geleneği ya da ideolojisinde, adalet halkı, yani reayayı zulümden korumak anlamında kullanılmıştır. Doğru cevap D’dir.

Osmanlı Devleti’nde klasik düzeninin 1570’li yıllar ile birlikte bozulmaya başlaması pek çok faktörün bir araya gelmesiyle gerçekleşmiştir. Bu faktörler, “sipahilerin suistimalleri ya da yolsuzlukları”, “ateşli silahların kullanılmaya başlanması ve yaygınlaşması”, “Akdeniz’in artık önemli bir ticaret odağı olmaktan çıkmaya başlaması”, “15. ve 16. yüzyıllardaki nüfus artışı ve şehirleşme”, “artan savaş giderleri” ve “ yeni tüketim alışkanlıklarının (kahve ve şeker gibi) ortaya çıkması" olarak sıralanabilir. Bütün bu sıralanan değişimler merkez ile taşra arasındaki dengenin dönüşümünü beraberinde getirerek klasik düzenin bozulmasına yol açan faktörlerdir. Ayanların bir iktisadi ve siyasi aktör olarak öne çıkmaları ise bu gelişmelerin ve klasik düzenin bozulmasının sonuçlarından biridir. Doğru cevap C’dir.

17. ve 18. yüzyıllardaki ıslahat teşebbüslerinin ortak noktası, bozulan düzeni kuvvete dayanarak iade etmektir. Söz konusu çabalar müteşebbislerin karakterlerindeki şiddet ölçüsünde başarılı sonuçlar üretebilmiştir. Dahası, her bir ıslahat girişimi şahıslarla kaimdir, yani ilgili müteşebbis öldükten sonra Osmanlı Devleti kısa süre içinde tekrar ıslaha muhtaç bir hale düşmekten kurtulamamıştır. Ayrıca bu ıslahatlar, plansız oldukları gibi, kısmi ıslahatlardır. Fakat bu özelliklere rağmen, 18. yüzyıl ıslahatları büyük bir karşılık bulmuş ve özellikle bir sonraki yüzyıla damgasını vuracak tüm ıslahat girişimleri için bir tür dayanak noktası teşkil etmiştir. Doğru cevap E’dir.

1865 yılında İstanbul’da “İttifak-ı Hamiyet” adlı gizli bir örgütün çatısı altında bir araya gelen Genç Osmanlılar arasında tümüyle ortak bir eğilimden bahsetmek zor olmakla birlikte, temel hedeflerinin anayasal bir sistemin inşa edilmesi olduğu söylenebilir. Genç Osmanlılar Tanzimat dönemi ıslahatlarına şüphe ile yaklaşmışlardır. Bununla birlikte, Genç Osmanlılar’ın eleştirilerinin hedefinde saray değil Bâb-ı Ali yer almıştır. Bâb-ı Ali, sadece bir istibdat rejimi inşa ettiği için değil, Avrupa kültürünün en yüzeysel kısımlarını benimsediği için eleştirilmiştir. Dönemin Bâb-ı Ali yöneticilerine yöneltilen bir diğer eleştiri ise, engin şeriat denizinin ortaya çıkardığı büyük fırsatların ihmale uğraması ile ilgilidir. Doğru cevap D’dir.

Genç Osmanlılar hareketi içinde yoksul bir aileden geliyor olması bakımından istisnai bir yer işgal eden Ali Suavi, aynı zamanda Türkçü ideolojinin öncüsü sayılan fikirleri ilk defa dile getiren isim olmuştur. Doğru cevap C’dir.

Ali Suavi kuvvetler ayrılığı yerine “vahdet-i imamet” ilkesini koymuştur. Bu ilke, otoritenin birliği anlamına gelmektedir. Ali Suavi’ye göre, yürütme hükme, hüküm fetvaya, fetva şeriat ve kanuna ve şeriat ve kanun da ezeli adalet ilkesine bağlıdır. Bu bağlılık zinciri vahdet-i imamet ilkesinin özünü oluşturmaktadır. Doğru cevap A’dır.

Jön Türkler, 1889 yılında bir grup tıp fakültesi öğrencisinin İttihad-i Osmanlı Cemiyeti’ni kurmasıyla ortaya çıkmıştır.  Jön Türklerin bir bakıma ilk lideri Ahmet Rıza iken, ikinci nesli Mehmet Talat Bey’in öncülüğünde bir araya gelmiştir. Doğru cevap E'dir.

Jön Türkler’in düşünce dünyasında dönemin Avrupa’sında etkin olan pozitivizm ve materyalizm paradigmalarının etkileri görülür. Bu çerçevede, Jön Türklere göre, var olan sorunlarla ancak bilim ve aklın referans alınması yoluyla mücadele edilebilir. Materyalizm ile yakınlık kurmuş olan isim ise, İttihad-i Osmani Cemiyeti’nin ilk kurucuları arasında yer alan Abdullah Cevdet’tir. Doğru cevap B’dir.

İlk olarak, hem Mizancı Murat Bey hem de Ahmet Rıza’nın şiddet karşıtı oldukları, devletin içinde bulunduğu zor durumdan kurtulması için uzun erimli ıslahatlar gerektiğini düşündükleri belirtilmelidir. İkincisi, her ikisi de Kanun-i Esasi’nin tekrar yürürlüğe konmasına halkın henüz hazır olmadığını düşünerek, eğitim yoluyla halkı aydınlattıktan sonra tekrar bir anayasalı rejime geçişin daha makul bir çözüm olduğu noktasında da ortaklaşırlar. Üçüncüsü,  Osmanlıcılığı, yani din ve etnik kimlik farkı gözetmeksizin bir ortak Osmanlılık bilinci etrafında bir araya gelmeyi devletin kurtuluşu için önemli bir gereklilik olarak görmüşlerdir. Ayrıca, yine her iki isim düzenin temini hususunda da bir ortaklığa sahiptir. Bununla birlikte, Mizancı Murat Bey ve Ahmet Rıza yabancı müdahalesi noktasında ayrışırlar. Ahmet Rıza her türlü yabancı müdahalesine şiddetle karşı bir isim iken, Murat Bey en azından işler yoluna girene kadar yabancı müdahalesinden, özellikle İngilizler ile sıkı münasebetten yana olmuştur. İkinci bir farklılık ise, Ahmet Rıza’da oldukça baskın bir pozitivist ve materyalist damar söz konusu iken, aynı durumun Murat Bey için söz konusu olmamasıdır. Mizancı Murat Bey, düzeni sağlayıcı bir unsur olarak sıklıkla ahlaktan bahsetmiştir.  Doğru cevap E’dir.

Bu dönemde Osmanlı'da halk iki temel tabakaya ayrılmıştır. Bir yanda hükümdarın otoritesini temsil edenler yer alır. Bunlar yöneticiler, asker ve din adamlarıdır. Diğer yanda ise tebaa ya da reaya vardır. Üretim işleri ile uğraşan ve vergi veren bu kitle kendi içinde hiyerarşik olarak çiftçiler, tüccarlar ve hirfet erbabı olarak sıralanır. Bu temel tabakalaşma sisteminde herkesi kendi sınıfı içinde tutmak ve dolayısıyla her türlü toplumsal hareketliğe engel olmak devletin en temel görevidir. Düzenin tesisi ve devamlılığı bu görevin hakkıyla yerine getirilmesine bağlıdır. Örneğin ‘reaya oğlu reayadır’ sözünde açığa çıktığı gibi, devletin en korktuğu şeylerden biri ya da en az istediği şey bir köylünün toprağını terk etmesidir. Çünkü toprak rejimi, tesis edilen düzenin en merkezi unsurudur. Düzenin, hem ekonomik ve politik hem de toplumsal dayanağıdır.

Osmanlı toprak rejimi içinde, basitçe, üç tür toprak yer alırdı. Mülk toprakları, vakıf toprakları ve miri topraklar. Bu üçü içinde miri toprakların hacmi diğer ikisi ile karşılaştırılamayacak kadar çoktur. Dolayısıyla Osmanlı toprak rejiminin esasını miri topraklar oluşturmaktadır. Miri toprak ya da arazinin mutlak mülkiyet hakkı devlete aittir. Bu toprakların bütün tarım topraklarını kapsadığı düşünülmemelidir. Bağlar ve bahçeler miri arazi kapsamında değildir. Miri arazi, sadece hububat ziraati yapılan, bir bakıma tarla olarak kullanılan toprağı ifade etmektedir. Miri arazinin sadece hububat ziraati yapılan toprakları içermesi büyük kitlelerin geçiminin, ordunun ve şehirlerin iaşesinin hububat ekimine bağımlı olmasından kaynaklanmaktadır.

Osmanlı Devletinin klasik düzeninin 1570li yıllar ile birlikte bozulmaya başlaması aynı anda pek çok faktörün bir araya gelişi ile birlikte düşünülmelidir. Bu faktörler içinde belki de en önemlisi miri toprakların kullanım şeklinin ve vergi toplama sisteminin değişmesidir. Merkez ile çevre arasındaki ilişkileri düzenleyen ve bir kontrol mekanizması işlevi üstlenen sipahiler, söz konusu değişimin ana aktörü olarak öne çıkmaktadır. Sipahilerin, toplumsal değişmenin ana aktörü olarak öne çıkışı iki bakımdan ele alınabilir. İlki sipahilerin suistimalleri ya da yolsuzlukları ile ilgilidir. Reayanın üzerindeki vergi yükünü artıran bu yolsuzluklar alınan tedbirlere rağmen tümüyle ortadan kaldırılamamıştır.

Tanzimat Fermanı 3 Kasım 1839’da Sultan Abdülmecid’in padişahlığı döneminde, sadrazam Mustafa Reşid Paşa tarafından yabancı devletlerin elçileri ve büyük bir halk kitlesi karşısında okunan bir belgedir. Ferman ile reaya ile devlet arasındaki ilişkilerin düzenlenmesine yönelik bir dizi ıslahat gündeme getirilmiştir.

Islahat Fermanı 1856, Tanzimat Fermanı  1839 ve Kanun-i Esasi ise 1876 yılında ilan edilmiştir.