TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI - Deneme Sınavı - 21

Toplumların değişimi temelde tekniğin gelişimine bağlı olarak ortaya çıkan dalgalarla açıklanabileceğini savunan ve bilgi temelli bir iktisadi biçimi ortaya çıkaran enformasyon devriminin üçüncü dalga olduğunu dile getiren kuramcı Toffler'dır.

Spencer ve Durkheim toplumsal alanda yapısal farklılaşmanın, sosyal gelişmenin temel süreci olduğunu ileri sürmektedirler. Onlara göre zaman içerisinde homojen topluluklar ve örgütler değişik işlerde odaklanan uzmanların uzmanlaşmış heterojen yapıları ile yer değiştirmiştir. Onlara göre mekanik olandan organik olana doğru yaşanan bu değişim sürecinde iktisadi üretim, sağlık veya eğitim gibi akrabalık yapıları tarafından yerine getirilen işler uzmanlaşmış örgütler tarafından yapılmaya başlanmıştır. Doğru cevap A'dır.

Klasik işlevselcilik, yapı ve toplumun işleyişi ile ilgilenmektedir. Bu kurama göre toplum, varlığını devam ettirebilmesi için gereklilikleri yerine getirirken işleyen, birbirine bağımlı birimlerin bütünlüğüdür. Kurallar ve düzenlemeler toplumunun üyeleri arasındaki karşılıklı organize ilişkilere yardım ederken değerler, normlar ve rollere göre şekillenen davranışlara genel anlamda rehberlik ederler. Bu çerçevede işlevselciliğe göre normlar arası ilişkiyi ya da roller arası iletişimi kuran aile, ekonomi, eğitim, politik sistemler gibi toplumun kurumları, sosyal yapının ana görünümleridir. Doğru cevap B'dir.

Parsons, her bir bireyin beklentilerinin olduğunu ve bu beklentilerin diğer bireyler tarafından etkilendiğini ve biçimlendirildiğini, bu beklentilerin aynı zamanda kabul edilmiş normları ve yaşam alanındaki toplumun değer yargılarını da bünyesinde barındırdığını söylemektedir. Parsons’a göre toplum farklılaşmış kurumların birbirini tamamlayan işlevlere sahip olduğu bir sosyal sistemdir. Sosyal sistem bir bütün olarak işlemekte ve sürekli uyum üretmektedir. Her sistemde olduğu gibi toplumda da bazı alt sistemler mevcuttur:

Birim eylem kendi içinde şu bileşenlere ayrıştırılabilir:

Parsons’ın değişim yaklaşımı çok sayıda eleştiriye uğramıştır. Bu eleştirmenlerden en önemlisi olan C. Wright Mills, Parsons’ın genel toplumsal denge teorisinin ampirik olarak geçerli olmadığını belirtmektedir. Doğru cevap D'dir.

Parsons’ın kuramına gelen eleştirilere karşı kuramı yeniden şekillendiren Merton işlevselciliği savunmakta ancak onu çok büyük ve genel bir teori olarak görmektedir. Ona göre, orta büyüklükte bir teorinin büyük anlatımlara yeğlenmesi gerekir. Merton, Parsons’ın teorisini sınırlandırmak üzere 3 temel nokta belirlemektedir: İşlevsel birlik, evrensel işlevselcilik, kaçınılmazlık. Merton ayrıca “sapkınlık” kavramını geliştirmiş ve açık ile gizli işlevler arasındaki farkı ortaya koymuştur. Doğru cevap B'dir.

Simmel sosyal değişmede çatışmanın merkezi bir yeri olduğunu düşünmektedir. Marx’tan farklı olarak Simmel’e (2009) göre modern toplumda çatışmanın temeli üretim süreci değil mübadeledir. Ona göre kent hayatında rastlanılan uç durumlar para ekonomisi ile ilgilidir. Para ekonomisi toplumun normları ve değerlerinin değişimine katkıda bulunurken toplumda yaygın rahatsızlıkların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Simmel'e göre insanları etkileşim içinde birbiriyle bağlayan çatışma geçici değil, toplumun daimi bir özelliğidir. Buna ek olarak çatışma benzer ilgi ve çıkarlara sahip kişilerin amaçlarına ulaşmak için bir araya gelmelerini de sağlayan bir etkendir. Bu yolla toplum içinde sürekli birbirine zıt çıkar alanlarına sahip çıkar grupları oluşur. Böylece daimi çatışma toplumu dinamik kılar ve değişime kaynaklık eder. Doğru cevap D'dir.

Ralf Dahrendorf'a göre her toplum her noktada değişim sürecine tabidir ve bu değişim kaçınılmazdır. Benzer olarak çatışma da kaçınılmaz olmaktadır. Diğer yandan her toplumun bazı bileşenlerinin diğer bileşenler üzerinde baskı kurduğunu da iler sürmektedir. Doğru cevap A'dır.

Collins'in çatışma teorisinin dört ana hattı şu şekilde ifade edilmektedir:

Collins, bireylerin ihtiyaçlarını giderme çerçevesinde birbirleriyle kaynaklar için rekabet ettiklerini ve bu süreçte de birbirlerinden faydalandıklarını düşünmektedir. Ona göre toplumsal değişim bu rekabetin bir neticesi olarak ortaya çıkmaktadır. Doğru cevap C'dir.

Sosyal bilimlerde işlevselcilik (functionalism) Spencer ve Durkheim tarafından geliştirilen kuramsal ve metodolojik temeller üzerinde şekillenmiştir. 20. yüzyılda önce sosyal antropolojide A. R. Radcliffe-Brown ve Bronislaw Malinowski tarafından geliştirilen işlevselcilik, daha sonra 1940’lardan itibaren sosyolojide Talcott Parsons, Robert K. Merton ve William F. Ougborn’un katkılarıyla kısa bir zamanda hakim bir yaklaşıma dönüşmüştür. Türk sosyolojisinde ise Mübeccel Belik Kıray hem kuramı kullanmış hem de yeni kavramsal katkılar sunarak zenginleştirmiştir. Dolayısıyla, işlevselcilik Malinowski tarafından antropoloji alanında temsil edilirken, diğer şıklardaki kuramcılar sosyoloji alanında çalışmalar yapmışlardır. Doğru cevap C’dir.

Parsons’un beşeri eylem sistemlerinin en küçük birimi olan eylem "birim eylem"dir. Birim eylemin bileşenleri "aktör", "hedef", "durum" ve "normlar" biçiminde sıralanmaktadır. Doğru cevap D’dir.

Merton bir toplumsal yapıyı dört düzlemde ele almaktadır. Bu düzeyler; statü/rol bileşeni birimi olarak ele alınan “bireysel düzey”, statü dizilerinin birim alınarak incelendiği ”grup düzeyi”, grupların birim olarak alınıp incelendiği “toplumsal sistem düzeyi” ve değer ya da norm sistemlerinin inceleme birimi olarak alındığı “kültürel sistem düzeyi” olarak sıralanabilir. Doğru cevap C’dir.

Parsons’a göre bir toplumsal sistem “uyum”, “hedefe ulaşma”, “bütünleştirme” ve “örüntüleri muhafaza etme” (AGIL: Adaptation, Goal Attainment, Integration ve Latency) şeklinde bir şematik döngüye sahiptir. Parsons bu şemayı kullanarak pek çok sistemin çözümlemesini yapmıştır. Parsons'a göre, bu işlevlerin her biri sistemin varlığının devamı için zorunlu olduğu gibi, birimler arasındaki fark dört işlevden hangisinin ağır bastığına bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Doğru cevap D’dir.

Türk sosyolojisinde toplumsal değişmeyi açıklamak üzere yapısal-işlevselci yaklaşımı kullanmış olan Mübeccel Kıray, işlevselci teoriye “tampon kurumlar” kavramıyla katkı yapmıştır. Buna göre, bir toplumsal yapıda bir tipten diğerine geçiş gerçekleşirken her bir unsur aynı hızda hareket etmemektedir. Özellikle maddi unsurlar ile değerler arasındaki bu uyumsuzluk, değişimi bir değer krizine dönüştürebilme riskine sahiptir. Dolayısıyla, Kıray’a göre, bu riski gidermek üzere değişimi kolaylaştıran ve toplumsal bütünleşmeyi sağlayan tampon kurumlar ortaya çıkmaktadır. Bu kurumlar eskinin örüntülerini belirli bir düzeyde sürdürerek yeniye geçişi kolaylaştırmakta ve değişimin bir kriz olarak yaşanmasının önüne geçmektedir. Doğru cevap B’dir.

William Ogburn yapısal işlevselci yaklaşımın temsilcisi iken, diğer isimler çatışmacı yaklaşımın temsilcileridir. Simmel’in teorileri ve kavramları üzerinde şekillenen çatışma sosyolojisi içerisinde toplumsal değişimi açıklamada Ralf Dahrendorf ’un diyalektik yaklaşımı, Lewis Coser’ın çatışmanın işlevi yaklaşımı ve Randall Collins’in alışverişçi çatışma yaklaşımı öne çıkmaktadır. Doğru cevap E’dir.

Dahrendorf, yapısal işlevselciliğin sosyal denge modeline karşı toplumsal istikrarsızlık, çatışma ve sosyal çözülmeyi vurgulayan bir çatışmacı model sunmuştur. Dahrendorf’a göre, her toplumda kaçınılmaz olarak her unsur değişime tabi olduğu gibi, aynı zamanda değişime de katkı sunmaktadır. Ayrıca, her toplumda değişime kaynaklık eden sosyal çatışma kaçınılmazdır. Buna ek olarak, Dahrendorf’a göre bir çatışmanın sosyal değişime yol açması yoğunluk ve şiddet düzeyine göre çeşitlilik arz etmektedir. Bununla birlikte Dahrendorf, Marx’ın mülkiyet eksenli çatışma teorisini eleştirerek, yerine güç için mücadeleyi temel alan bir çatışma anlayışı ortaya koymuştur. Doğru cevap D’dir.

Tepkilerin sorunun kaynağına yönelip yönelmemesine göre toplumdaki çatışmaları gerçekçi olan ve olmayan şeklinde ele alan kuramcı çatışmacı yaklaşımın temsilcilerinden biri olan Lewis Coser’dir. Coser'e göre, gerçekçi olan çatışmalarda tepkiler sorunun kaynağına yönelirken, gerçekçi olmayan çatışmalarda sorunun kaynağı yerine onu temsil eden başka bir nesneye yönelinmektedir. Doğru cevap A’dır.

Çatışma sosyolojisinin geniş bir resmini sunarak bu teorileri bilimsel biçimde ispat etmek amacıyla "Çatışma Sosyolojisi" isimli eseri yazan düşünür Randall Collins’tir. Çatışma ve değişimle ilgili pek çok yeni önermenin ortaya koyulduğu söz konusu eser, çatışmayı bilimsel olarak açıklamak için yapılan en sistematik gayreti temsil etmektedir. Doğru cevap B’dir.