TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI - Deneme Sınavı - 2

Toplumsal değişimi açıklarken Ülgener, Mardin ve Karpat gibi isimler doğrudan, sıklıkla ve sorgulamaksızın Weberyen teorik çerçeveyi kullanmaktadırlar.

Etkili bir modernleşme kuramcısı olan Walt Whitman Rostow’a (1966) göre modernleşme için tüm toplumların batılı iktisadi gelişmenin aşamalarını takip etmeleri gerekmektedir.

Modernleşmenin katılım arzusu çerçevesinde yükselen bir protesto hareketi olduğunu ileri süren Shmuel Noah Eisenstadt (2007, s. 11) bu süreçte “modernleştirici elitler”e merkezi bir konum ve rol atfeder.

Seymour Martin Lipset (1981, s. 28) ise modernleşmeyi bir demokratikleşme süreci olarak görür.

Türkiye’de modernleşme kuramlarını doğrudan toplumsal değişim analizine uygulayan isimlerin başında Mübeccel B. Kıray gelir.

Turhan’ın 1940’ların sonunda kaleme aldığı Kültür Değişmeleri isimli eseri Türkiye’de yaşanan modernleşmeyi etnolojik bir bakış açısıyla eleştirel bir gözle değerlendiren bir çalışma olarak toplumsal değişmeye ilişkin önemli bir yorum getirmiştir.

Mümtaz Turhan'a göre, yeni bir kültür unsurunun alınmasında olduğu gibi bir cemiyet içinde yayılmasında da etkili olan en önemli faktör fayda temini, itibar kazanma, yenilik arzusu veya eğilimi ve bir de yeni unsurun mevcut kültür şekillerine, sistemine uymasıdır. Doğru yanıt B'dir.

Turhan'a göre Osmanlı’da Viyana bozgunundan sonra izlenen yanlış strateji ve siyasi hataların da getirisiyle bir bocalama dönemi olan Lale Devri’nde Batılılaşma adına fazla bir yenilik gözlemlemek mümkün olmamıştır. Zira Tanzimat’a kadar geçen dönemler boyunca Osmanlı’nın içinde bulunduğu psikolojik tutum hala kendisinin Batı medeniyetinden üstün olduğu yönündedir. Fakat alınan ağır yenilgiler, gerek halkın gerekse ordunun bitap düşmesi, alınan siyasi önlemlerin işe yaramaması sebebiyle Tanzimat Fermanı bütüncül bir değişim, bir çıkış yolu olarak görülmüş fakat bu da başarıya ulaşamamıştır. Alınan önlemler genellikle siyasi ve askeri temelli olduğundan çözümler yüzeysel ve geçici olmaktan öteye gidememiş, halkın sorunlarına çare olamamıştır. Cumhuriyet ile birlikte Batılılaşma yönünde esaslı bir dönüşüm başlamıştır. Önceki dönüşümlerden farklı olarak bu sefer daha bütüncül, kapsamlı ve hızlı bir değişim seyri söz konusudur. Doğru yanıt E'dir.

Kıray’a göre toplumsal değişimin temel sebebi iktisadi sahada yaşanan değişimlerdedir. Kırda yaşanan nüfus artışını besleyebilecek bir üretkenlik artışı gerçekleşmediği için emek fazlası ortaya çıkmıştır. Kırda yeterli geçim imkânlarını bulamayan bu kişiler, kentte yeni gelişmekte olan sanayi tarafından kente çekilmektedirler. Böylece kırdan kente yoğun bir göç yaşanmaya başlamıştır. Bu gelenler marjinal işlerde çalışmakta, kentin düzenine ayak uyduramamakta ve kentin çeperlerinde varlıklarını sürdürmektedirler. Dolayısıyla onların bu şekilde kente entegre olamayışlarından kaynaklanan yoğun ve kapsamlı sosyal problemler değişmenin bir sorun olarak görülmesine sebep olmuştur. Doğru yanıt C'dir.

Toplumsal değişimi açıklarken Kıray, (özellikle Merton sonrası) işlevselci yaklaşımdaki sosyal düzensizlik ve bozuk işlevler yerine tampon kurumlarkavramını kullanmaktadır. Amerikan sosyolojisinde işlevselciliğin ciddi bir biçimde eleştirildiği ve yeniden formüle edilmeye çalışıldığı bir dönemde bu kavram Kıray’ın teoriye yaptığı en önemli katkıdır. Doğru yanıt D'dir.

Kıray’a göre Türkiye’de toplumsal değişmenin esas aktörü tüccarlar/girişimciler olacaktır. Ona göre her ne kadar dükkanı köhne ve ilkel görünüşte ise de tüccar ve esnaf kapitalist ekonominin bilincinde ve formelleşme süreçlerinin farkındadır. Bu tüccarlar ağanın yerini alarak köylüye veresiye mal ve borç para teminini gerçekleştirmektedirler. Bu tüccarlar köylünün malını ucuza almakta, kendi malını pahalıya satmaktadırlar. Yine dışarıdan bakıldığında bir sömürü gibi görünen bu ilişkinin esasında bu geçiş toplumunda bir işlevi bulunmaktadır. Köylüyü ağadan kurtarmakta, tarımsal üretimini piyasaya yönlendirmekte ve dahası şehirdeki ilişkilere dâhil etmektedir. Yani bu tüccarların bir rolü köylünün gerekli iktisadi döngüsünü gerçekleştirmesi ise, esas ana işlevi de onu yeni modern topluma adapte etmektir. Doğası itibariyle bu ilişki geliştikçe sona ermesi beklenen bir ilişkidir. Zira tüccar esasında köylünün modern ekonomik ve toplumsal ilişkilere dair bilgisizliğinden istifade etmektedir. Köylü yeni toplumsal ilişkileri anladıkça bu işlev azalacak ve bu ilişki de ortadan kalkacaktır. Doğru yanıt B'dir.

Karpat diğer modernleşme analizlerine göre dinin toplumsal yapıdaki birleştirici rolüne daha fazla vurgu yapmaktadır. Ona göre modernleşme politikaları ve analizlerinin en zayıf tarafı dini ihmal etmeleridir. Cumhuriyet dönemi boyunca, laikliğin uygulanma biçimi ile bağıntılı olarak, Cumhuriyet elitlerinin çoğu, halkın ulusal kimliğinin en önemli ideolojik ögesi olan İslam dinini hesaba katmamışlardır. Doğru yanır E'dir.

Karpat’ın Türkiye’de toplumsal değişmeye yaptığı en önemli katkılar Osmanlı nüfusuna dair çalışmalarıdır. Osmanlı Nüfusu (1830-1914): Demografik ve Sosyal Özellikleri isimli çalışmasında Karpat (2010), ondokuzuncu yüzyıl boyunca ve yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde eski Osmanlı coğrafyasındaki yoğun nüfus hareketlerini incelemektedir. Karpat’ın günümüz Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadoğu toplumlarını anlamak için bir önşart olarak gördüğü nüfus hareketleri gerçekten de toplumsal yapılarda esaslı değişimler meydana getirmiştir. Günümüzde göçün Türkiye’deki toplumsal değişimdeki işlevi tartışılmaz bir biçimde kabul edilmektedir. Tarihsel boyuttan ampirik veriler ışığında konuya eğilen Karpat nüfusun niceliksel ve niteliksel değişimlerini Türkiye toplumsal yapısını anlamak açısından gündeme getirmektedir. Doğru yanıt A'dır.

Çağdaş sosyolojide yapısal işlevselciliğin kurucusu olan Parsons aynı zamanda modernleşme kuramının da önemli isimlerinden birisidir. Etkili bir modernleşme kuramcısı olan Walt Whitman Rostow’a göre modernleşme için tüm toplumların batılı iktisadi gelişmenin aşamalarını takip etmeleri gerekmektedir. Daniel Lerner, gelenekselden moderne geçişte kitle iletişimi ve ulaşımın önemini vurgular. Modernleşmenin katılım arzusu çerçevesinde yükselen bir protesto hareketi olduğunu ileri süren Shmuel Noah Eisenstadt, bu süreçte “modernleştirici elitler”e merkezi bir konum ve rol atfeder. Seymour Martin Lipset ise modernleşmeyi bir demokratikleşme süreci olarak görür. Doğru yanıt C'dir.

Turhan’ın 1940’ların sonunda kaleme aldığı Kültür Değişmeleri isimli eseri Türkiye’de yaşanan modernleşmeyi etnolojik bir bakış açısıyla eleştirel bir gözle değerlendiren bir çalışma olarak toplumsal değişmeye ilişkin önemli bir yorum getirmiştir. Eser Türkiye’nin tek partili dönemi geride bırakmaya ve Batı blokunda yer almaya hazırlandığı bir dönemde yazılmıştır. Turhan, burada Türkiye’de arzulanan modernleşmenin neden istenildiği gibi gerçekleşmediğini kültür kavramına merkezi bir yer vererek sorgulamaktadır. Doğru yanıt B'dir.

Şerif Mardin'e göre Osmanlı modernleşmesi merkezi devletin biçim değiştirmesidir. Bu karşılaştırmanın temelini aslında sivil toplum ve patrimonyalizm yaklaşımları belirlemektedir. Bu açıklamaya göre Batılı sivil toplumda merkezi siyasal erk ile çevredeki halk katmanlarını birbirinden ayıran ve dengeleyen bir ara kademe olarak ortaçağda feodalite, modern zamanlarda da burjuvazi önemli roller oynamaktadır. Bu açıklamaya göre Batı dışı patrimonyal toplumlar bu tür bir sivil topluma erişememişlerdir, ve merkezdeki güç ile toplum arasında dengeleyici-frenleyici bir güç ortaya çıkmamıştır. Dolayısıyla Osmanlı despotik sisteminde Batı’da olduğu gibi siyasal ve toplumsal çatışmalar uzlaşma ile neticelenmiyor, bir gücün diğeri üzerinde tahakküm kurması ile noktalanıyordu. Doğru yanıt D'dir.

Weber ile özdeşleştirilen kavramsallaştırma patrimonyalizm'dir.

Sabri Ülgener Türkiye'de Weber'in düşüncesine referansla önemli meseleleri ele alması sebebi ile "Türk Weberi" olarak adlandırılmaktadır.

Türkiye'de Ülgener ile  birlikte Mardin ve Karpat Weberci gelenek içinde değerlendirmeler sunmaktadırlar.

Kültür Değişmeleri Mümtaz Turhan'ın bir eseridir.