TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI - Deneme Sınavı - 18

Parsons’a göre bir toplumsal sistem uyum, hedefe ulaşma, bütünleştirme ve örüntüleri muhafaza etme (AGIL: Adaptation, Goal Attainment, Integration ve Latency) şeklinde bir şematik döngüye sahiptir. Parsons bu şemayı kullanılarak pek çok sistemin çözümlemesini yapmaktadır. Bu işlevlerin her biri sistemin varlığının devamı için zorunludur. Birimler arasındaki fark dört işlevden hangisinin ağır bastığına bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Değişim bu sistemlerin birbiri ile etkileşimi neticesinde ortaya çıkan uyumsuzlukların sistemin işleyişi doğrultusunda uyuma dönüştürülmesi ile yakından alakalıdır. Bu çerçevede bir sosyal sistemde değişim farklılaştırma, uyumu yükseltme, kapsama ve gerçek değerlemeden oluşan bir döngü içerisinde gerçekleşmektedir.

Merton’a göre anomi/sapma toplumsal yapıda beklendiği gibi işlemeyen noktalardır. Toplumsal değişimin kaynağı ve dinamiği bu uyumsuzluktur.

Merton bir toplumsal yapıyı statü dizilerinin örüntüleşmiş bir düzenlenmesi olarak görmektedir. Bu bağlamda statü roller ya da rol dizilerinin dayandığı bazı davranış beklentilerini de beraberinde getirir. Buna göre toplum statü ve rol ilişkilerinden müteşekkildir. Bu çerçevede Merton, bir toplumsal yapıyı dört düzlemde ele alır:

Mübeccel B. Kıray ise Türk sosyolojisinde toplumsal değişmeyi açıklamak üzere yapısal-işlevselci yaklaşımı kullanmış ve bu teoriye kavramsal katkılar yapmıştır. Ona göre bir toplumsal yapı dört unsurdan müteşekkildir:

Kıray toplumsal yapının bu unsurların karşılıklı etkileşimi ile bir uyum içerisinde bulunduğunu ifade eder. Bu unsurlardan birisinde gerçekleşen değişimlere bağlı olarak sosyal uyum da bozulur ve değişim ortaya çıkar. Kıray’ın teoriye yaptığı en önemli katkı bu değişimin gerçekleşme mekanizmasına dair geliştirdiği açıklamalardır. Ona göre bir toplumsal yapıda bir tipten diğerine geçiş gerçekleşirken her bir unsur aynı hızda hareket etmez. Özellikle maddi unsurlar ile değerler arasındaki bu uyumsuzluk değişimi bir değer krizine dönüştürebilme riskine sahiptir. Bu riski gidermek üzere Kıray’a göre değişimi kolaylaştıran ve toplumsal bütünleşmeyi sağlayan tampon kurumlar ortaya çıkar. Bu kurumlar eskinin örüntülerini belirli bir düzeyde sürdürerek yeniye geçişi kolaylaştırır ve değişimin bir kriz olarak yaşanmasının önüne geçerler.

Çağdaş çatışmacı teori Marx’tan ziyade Simmel’e dayanmaktadır. Temel ilgilerini sanat ve kültür, para, kapitalizm, kent, aşk, cinsiyet, grup gibi hayatın değişik biçimlerinden seçer. Çalışma alanları, yönelimleri ve yöntemiyle Simmel’in aslında hayatın sosyolojisini yaptığı söylenebilir. O, bizzat hayatın kendisini, onun akışını, akışa yön veren temel kategori ve faktörleri sorunsallaştırmış ve bu sorunların üzerine eğilmiştir. Sosyolojiyi hayatın akışına tanık kılma amacındadır; yaşanan hayatın sosyolojik yorumunu gerçekleştirmeyi denemektedir.

Dahrendorf (1959, s. 162) değişimin bileşenlerine dair bazı açıklamalar yapmaktadır:

Bu çerçevede ona göre toplumu oluşturan her unsur, toplumun çözülmesine ve tekrar bütünleşmesine, diğer bir ifade ile değişmesine katkıda bulunur.

Dahrendorf, 1950’lerde çok yaygın olan yapısal işlevselcilerin sosyal denge modellerine karşı toplumsal istikrarsızlık, çatışma ve sosyal çözülmeye vurgu yapan bir çatışmacı modeli savunmuştur. Ona göre her toplumda kaçınılmaz olarak her unsur, her an yaşanan bir değişime tabidir ve aynı zamanda değişime katkı sunarlar. Zira her toplumda değişime kaynaklık eden sosyal çatışma kaçınılmazdır.

Bir sosyal sistem içerisinde çatışmanın yoğunluk düzeyi şu etkenlerle ilişkilidir: 1. örgütlenmenin teknik, politik ve sosyal koşulları 2. sosyal hareketlilik düzeyi 3. iktidarın ve diğer kıt kaynakların toplumda dağıtılma biçimi

Collins'in 1975’teki çalışmasında yer alan yüzlerce teorik önermeyi “çatışma teorisinin dört ana hattı” olarak yeniden formüle etmiştir. 1. Her kıt kaynağın eşit olmayan dağılımı, onu kontrol edenlerle etmeyenler arasında potansiyel bir çatışma oluşturur. 2. Potansiyel çatışmalar muhalif grupların mobilize olma derecesine göre fiili çatışmalar haline gelir. 3. Çatışmalar yeni çatışmaları doğurur. 4. Seferberlik için kullanılan kaynaklar tükendiğinde çatışmalar azalır.

Coser, çatışmanın bütün toplumlarda var olduğunu düşünmektedir. Ancak toplumdaki bu çatışma toplumun parçalanmasına yol açmaz zira her toplumda düşmanca ve saldırganca duygular oluşmadan, ortaya çıkan sorunların ifade edilmesini sağlayan emniyet subabı işlevini gören kurumlar bulunmaktadır. Toplumun biçimi ve ilişkilerin düzeyine göre değişen bu kurumlar toplumdaki gerilimleri azaltır, toplumun işleyişini sağlarlar. Coser’e göre sorunun kaynağına yönelen çatışmalar gerçekçidir ve toplumsal değişmeye olumlu katkılar sağlarlar.

Coser’ın çatışmacı görüşleri işlevselci bir yaklaşımı da içermektedir. Doğru cevap E'dir.

Verilen görüşler "Ralf Dahrendorf"a aittr. Doğru cevap A'dır.

I, II, IV, V numaralı olan maddeler Parsons'un birim eylem bileşenlerindendir. Doğru cevap

Sosyal bilimlerde Spencer ve Durkheim’ın kuramsal ve metodolojik temelleri üzerinde şekillenen işlevselcilik, 20. yüzyılda önce sosyal antropolojide A. R. Radcliffe-Brown ve Bronislaw Malinowski tarafından geliştirilmiş, daha sonra 1940’lardan itibaren sosyolojide Talcott Parsons, Robert K. Merton ve William F. Ougborn’un katkılarıyla kısa bir zamanda hakim bir yaklaşıma dönüşmüştür. Türk sosyolojisinde ise Mübeccel Belik Kıray hem kuramı kullanmış hem de yeni kavramsal katkılar sunarak zenginleştirmiştir. Doğru cevap B’dir.

Parsons’un yaklaşımında toplum, dengeyi sağlama eğiliminde olan birbirine bağımlı parçaların toplamı bir sistem olarak görülmüştür. Başka bir ifadeyle, toplum farklılaşmış kurumların birbirini tamamlayan işlevlere sahip olduğu bir sosyal sistemdir. Söz konusu sosyal sistem bir bütün olarak işlemekte ve sürekli uyum üretmektedir. Ayrıca toplumda mevcut olan farklılaşma ve bütünleşme mekanizmaları bu sosyal sistemin dengesinin devamı için önemlidir. Toplumsal yapı ve değişme anlayışını Weber’in toplumsal eylem fikri üzerine bina eden Parsons’a göre, beşeri eylem sistemlerinin en küçük birimi olan eylem, kendi içinde aktör, hedef, durum ve normlar olmak üzere dört bileşene ayrılmaktadır. Dolayısıyla her biri birbiriyle ilişkili olan tüm bu kavramların en kapsayıcı olanı sistem kavramıdır. Doğru cevap B’dir.

Parsons’a göre bir sosyal sistemde değişim farklılaştırma, uyumu yükseltme, kapsama ve gerçek değerlemeden oluşan bir döngü içerisinde gerçekleşmektedir. Söz konusu döngüde uyum, adaptasyonu artıracak düzenlemeler ve evrimleşen tümeller kavramları ile ifade edilmektedir. Evrimleşen tümeller ise, uzun vadede canlı sistemlerin aktif ve pasif adaptasyon kapasitelerini artıran yapı ve süreçleri ifade etmektedir. Doğru cevap C’dir.

“Kendi kendini doğrulayan kehanet”, “rol modeli” ve “niyetlenilmemiş neticeler” gibi kavramları sosyolojiye kazandırmış olan Merton, ayrıca “sapkınlık” kavramını geliştirmiş ve açık ile gizli işlevler arasındaki farkı da ortaya koymuştur. Bununla birlikte, Parsons’ın kuramına gelen eleştirilere karşı kuramı yeniden şekillendiren Merton, bir yandan işlevselciliği savunurken diğer yandan çok büyük ve genel bir teori olarak görmüş ve orta büyüklükte bir teorinin büyük anlatılara yeğlenmesi gerektiğini vurgulamıştır. Bu çerçevede kuramcı, Parsons’ın teorisini sınırlandırmak için “işlevsel birlik”, “evrensel işlevselcilik” ve “kaçınılmazlık” olmak üzere 3 temel nokta belirlemiştir. Doğru cevap D’dir.

Orta-boy bir teori geliştirme amacında olan ve bu çerçevede toplumu statü ve rol ilişkilerinden müteşekkil gören Merton, bir toplumsal yapıyı dört düzlemde ele almıştır. Bu dört düzlem, statü/rol bileşeni birim olarak ele alınan bireysel düzey; statü dizilerinin birim alınarak incelendiği grup düzeyi; grupların birim olarak alınıp incelendiği toplumsal sistem düzeyi ve değer ya da norm sistemlerinin inceleme birimi olarak alındığı kültürel sistem düzeyi olarak sıralanabilir. Doğru cevap D’dir.

Çatışma sosyolojisine düşünceleriyle temel olan isim, sosyal değişmede çatışmanın merkezi bir yeri olduğunu öne süren Georg Simmel’dir. Simmel’e göre, insanları etkileşim içinde birbirine bağlayan,  geçici değil toplumun daimi bir özelliği olan çatışma, benzer ilgi ve çıkarlara sahip kişilerin amaçlarına ulaşmak için bir araya gelmelerini sağlayan bir etkendir. Doğru cevap C’dir.

Mübeccel B. Kıray, Türk sosyolojisinde toplumsal değişmeyi açıklamak üzere yapısal-işlevselci yaklaşımı kullanmış ve bu teoriye kavramsal katkılar yapmıştır. Kıray’a göre, bir toplumsal yapı “mekan/ekolojik çevre”, “nüfus”,  “organizasyon”  ve “değerler sistemi” olmak üzere dört unsurdan oluşmaktadır. Bu çerçevede Kıray, toplumsal yapının bu unsurların karşılıklı etkileşimi ile bir uyum içerisinde bulunduğunu, bu unsurlardan birisinde gerçekleşen değişimlere bağlı olarak sosyal uyumun da bozulacağını ve değişimin meydana geleceğini öne sürmüştür. Doğru cevap B’dir.