TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI - Deneme Sınavı - 2

Spengler, 1918-22 yıllarında 2 cilt olarak yazdığı Batı’nın Çöküşü (Der Untergang des Abendlan- des) isimli meşhur eserinde uygarlıkların yükseliş ve düşüşünün kaçınılmaz bir kader olduğunu ilan etmektedir. Ona göre her uygarlık biyolojik bir organizma gibi doğar, büyür ve ölür. Batı’nın da içinde yer aldığı sekiz büyük dünya uygarlığını inceledikten sonra, modern uygarlığın son aşamada olduğunu dile getirmiştir. Onun eseri belki de ondokuzuncu yüzyıl tarih düşüncesine yöneltilmiş en yıkıcı eleştiri olarak karşımıza çıkmaktadır.

Dünya tarihinde 26 ana medeniyet halkasının bulunduğunu tespiteden Toynbee esasen medeniyetlerin yükseliş veçöküşlerinin mekanizmasını analiz etmeye yönelmektedir. Bu yönüyle de Toynbee meşhur çalışması A Study of History’de bir tarih felsefesi geliştirme uğraşındadır.

Erkilet’e göre tarihsel bir sos- yoloji kuran Sorokin’in kuramını anlayabilmenin ön koşulu, onun insanı varlığına, evrene ve çevresindeki her şeye anlam atfeden bir varlık olarak kabul ettiğini bilmekten geçer. Bu çerçevede Sorokin insanın hem beden hem ruh boyutuna işaret etmektedir.

Sorokin’e göre toplumlarda değişimi meydana çıkaran bir farklılaşma ve bütünleşme süreci söz konusudur. Erkilet’in (2007, s. 16) dile getirdiği gibi işlevselcilerin işbölümü çerçevesinde geliştirdikleri farklılaşma ve bütünleşme kuramından ciddi bir biçimde farklı olan bu yaklaşıma göre her insan toplumunda kaçınılmaz bir biçimde ortaya çıkan farklılaşma çerçevesinde toplumun bütünleşmesini oluşturmak üzere beş alt sistem ortaya çıkmaktadır. Bunlar;

Doğru ile yanlışı birbirinden ayıran etik sistemler

Mülkiyet ilişkilerini, temel hak ve görevleri düzenleyen, yasal olanla suç teşkil eden eylemleri birbirinden ayıran hukuk sistemleri

Kutsal ve tabu olanı olmayandan ayıran dini sistemler

Bilgi edinirken gerçekle hatayı birbirinden ayıran bilimsel sistemler

Sanat sistemleri

Toplumun en ilkel kabile aşamasından en gelişkin modern aşamaya kadar gelirken takip ettiği determinist ve doğrusal bir yol oldu- ğu fikri klasik evrimciliğin ana fikridir. Buna göre toplumsal değişmenin belirli katı yasaları vardır ve tarihsel inceleme yoluyla bu yasalar keşfedildiğinde toplumun bundan sonraki evrimi ile ilgili de bir sistematik çıkarılabilecektir.

Lenski evrimcisosyal değişim tezlerini ilk defa 1960’lardaPower and Privilege: A Theory of Social Stratification (1966) isimli eseriyle ortaya koymuştur.

Bilginin evrimsel gelişimi çerçevesinde tarihte toplumların dördü genel biri özel beş şekil aldı- ğını ifade eder:

avcı toplayıcı

basit tarım

gelişmiş tarım

sanayi

balıkçılık gibi özel.

Çağdaş sosyoloji toplumsal değişmeyi makro boyutlu tarihsel toplum tiplerinin değişimi kadar belirli bir toplumsal yapının değişimi olarak ele alma eğilimine sahiptir. Değişime ilişkin analiz makrodan mikroya, felsefi-tarihsel kuramdan sosyal analize doğru farklılaşmıştır.

Spengler'e göre modernite geç sivil kültürler çevresine aittir.

Toynbee'nin döngüsel tarih anlayışını Spengler'den ayıran temel özellik, kültürlerin mutlaka çözülmek zorunda olmadıklarını savunmasıdır. Kültürler hayatiyetlerini sürdürmeleri için fırsatlar bulunmaktadır.

Sorokin'e göre etik, hukuk, dini, bilimsel ve sanat sistemleri toplumun bütünleşmesini oluşturmak üzere ortaya çıkar.

Spengler, evrimci ilerlerlemeciliği eleştirir ve döngüsel bir tarih anlayışını savunur.

White’ın enerjiyi temele alan yaklaşımının aksine Lenski’nin çok hatlı evrim kuramı bilginin miktarı ve kullanımına odaklanmaktadır. Ona göre bir toplumda çevreyi şekillendirmede etkin olabilecek ne kadar fazla bilgi birikimi varsa o toplum o kadar ileridir.

White’a (1959) göre sosyal sistemleri açıklamadaki en önemli unsur teknolojidir. Ona göre bir toplumun gelişmişliği enerji türü ile ölçülebilir. Bu çerçevede insanlık tarihinde kullanılan enerji kaynaklarına göre sırasıyla beş evrimsel aşama vardır.

Toynbee, döngüsel tarih anlayışını savunmaktadır.

Bell'e göre, sanayi sonrası toplumda başat tipler bilim adamları ve araştırmacılardır.

Spengler, Toynbee ve Sorokin gibi isimler ilerlemeci tarih anlayışına yönelttikleri eleştirileri ile bilinirler. Döngüselci bir tarih yaklaşımına sahiplerdir.

Spengler, 1918-1922 yılları arasında yazdığı Batı'nın Çöküşü adlı eserinde uygarlıkların yükseliş ve çöküşünü bir kader olarak görür. Böylelikle ilerlemeci tarih görüşünden uzaklaşır.

Toynbee’ye göre medeniyetlerin yaşam döngülerinde geçirdikleri süreçler birbirine benzemektedir. Buna göre bir medeniyet dört temel aşamadan geçerek ömrünü tamamlar: Bunlardan birincisi bir medeniyetin fizikî çevresi üzerinde hâkimiyet kurduğu gelişme çağıdır. Bu aşamadan sonra sel, kıtlık, istilâ gibi harici etkenler neticesinde değil de toplumların kendi dahili süreçlerinde kendilerini güçsüzleştiren bazı durumların neticesinde ortaya çıkan kargaşa zamanı gelmektedir. Bir medeniyetin üçüncü aşamasını ise evrensel devlet süreci teşkil eder. Bu aşamada medeniyet artık zirvesine erişmiş, yükselmesini tamamlamıştır.  Bu devrede artık medeniyetin muhafazakâr bir mahiyet kazanması söz konusu olur. Nihai olarak da aslında bu muhafazakarlık sebebiyle bir parçalanma devresi medeniyete musallat olur.

Sorokin, yeni evrimcilik ya da çok hatlı evrim kuramı ile ilişkilendirilebilecek bir isim değildir. Aksine görüşleri döngüselci-çevrimci tarih kuramı içinde değerlendirilir.