TOPLUMSAL CİNSİYET SOSYOLOJİSİ

İşte feminizm olarak bilinen düşünce akımı ve
hareketi, söz konusu bu eşitsizliklere karşı çıkan
kadınların eşitlik talepleri adına verdikleri mücadeleler sonucu ortaya çıkmıştır.

İlk feminist yaklaşım olarak kabul edilen
Liberal feminizm de, temel haklara ve ilkelere dayanan liberal ideolojiden etkilenerek ortaya çıkmıştır.

"Bu dönemde, dünyanın çeşitli yerlerinde değişik biçimde varlığını sürdüren ve Süfrajet (Suffragette) hareketi olarak da bilinen kadınlar için oy hakkı mücadelesi, birinci dalga feminizmin içinde yer alan en önemli hareket olarak tarihte yerini almıştır."

19. yüzyılda gerileme döneminin başlamasıyla birlikte, Osmanlı Devleti’nde Batı kültüründe egemen hale gelen burjuva demokratik düşüncelerin etkisi altında yenileşme ve modernleşme hareketleri başlamış ancak kadının konumu ve kadın-erkek
ilişkileriyle ilgili tartışmalar, öncelikle erkekler tarafından başlatılmış, özellikle görücü usulü evlilik istemeyen, eğitilmiş eşlere sahip olmak isteyen, iki cinsin baskı olmadan bir arada bulunabildiği bir sosyal yaşamı arzu eden dönemin reform yanlısı erkek seçkinleri, yenileşme projeleri tartışmalarında kadın meselesine öncelik vermişlerdir (Abadan-Unat, 1998). Osmanlı ataerkil düzenine karşı çıkan bu erkeklerin söz konusu bu eğilimi literatürde “erkek feminizmi” olarak da adlandırılmaktadır (Kandiyoti, 1993).

“Osmanlı kadın hareketinin taşıyıcısı bir grup kadın” tarafından, ilk siyasi parti olan Kadınlar Halk Fırkası kurulmuş ancak seçim kanununda kadınların oy hakkına sahip olmadıkları gerekçesiyle onay verilmemesi üzerine söz konusu kadınlar bu kez Türk
Kadınlar Birliği adlı derneği kurarak, dernek çatısı altında “genel ve yerel seçimlerde seçme-seçilme hakkını elde edinceye değin mücadelelerini” sürdürmüşlerdir."

"Kadın hareketinde yaşanan uzun sessizlik döneminden sonra, 1970’li yıllarda devletin resmî çizgisinin dışına çıkarak dönemin siyasal akımları içerisinde, özellikle kapitalist sömürüyü söylemine taşıyan sol siyasal akımların sınıf mücadelesi içinde şekillenen bir kadın hareketinin oluşmaya ve örgütlenen kadın dernekleri tarafından Türkiye’de kadının ezilmişliğinin de sorgulanmaya başladığı görülmektedir. Özellikle bu dönemde İlerici Kadınlar Derneği (İKD) adı altında kurulan dernek ile derneğin gazetesi Kadınların Sesi sol hareket içindeki kadın örgütlenmesinde önemli bir rol oynamıştır."

Bu dönemde uygulanan baskıcı politikalarla ülke
çapında belli ölçüde bir depitizasyon süreci yaşansa
da gerek anti-demokratik uygulamaların yarattığı
hoşnutsuzluk gerekse uygulanan liberal ekonomik
politikalardaki tıkanma gibi faktörlerin etkisiyle,
1980’li yılların ikinci yarısında toplumun belirli kesimlerinde demokrasi ve özgürlük taleplerinin yükselmeye başladığı görülmektedir. Bu süreçte, Batı’da
1970’li yıllarda etkisini gösteren ve sadece kamusal
alanda değil, özel alandaki kadın-erkek ilişkilerini
de sorgulayan ikinci dalga feminizmden etkilenen
eğitimli, meslek sahibi, kentli kadınlar tarafından
başlatılan feminist kadın hareketi, Türkiye’de 1980
Darbesi’ne karşı oluşan demokratik muhalefetin ilk
hareketi olarak (Tekeli, 1993, s.33; Çakır, 1996b,
s.752) Türkiye’nin toplumsal hareketler tarihinde
yerini almıştır.

"Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW) 1985’de Türkiye tarafından bazı çekincelerle de olsa imzalanmış ve 1999 yılında sözleşmeye konan çekinceler kaldırılmıştır."

"Üçüncü dalga feminizm, bireyselliğe ve farklılığa vurgu yapan ve toplumsal cinsiyeti bu bağlamda yeniden kuramsallaştırmayı amaçlayan yeni nesil bir feminizm olarak tanımlanabilir."

Tarihsel olarak kadın hareketlerinin ilk olarak Batı’da feminizmin doğuşuyla ortaya çıktığı ve oradan dünyaya yayıldığı bilinmektedir. Batı’da feminizmin gelişimini etkileyen tarihsel önkoşullar 17. yüzyıldan itibaren kendini göstermeye başlasa da, kadınların eşitlik taleplerinin bilinçli bir başkaldırı ve sistemli bir feminist kuram ve hareket halinde ortaya çıkışı 18. ve 19. yüzyıllarda, sıklıkla birinci dalga olarak adlandırılan feminist hareketle başlamıştır. Feminizmin birinci dalgasında, ilk etaptaki talepler arasında eğitim hakkı, mülkiyet hakkı ve oy hakkı gibi temel siyasal haklar yer almıştır. Bu dönemde, dünyanın çeşitli yerlerinde değişik biçimde varlığını sürdüren ve Süfrajet (Suffragette) hareketi olarak da bilinen kadınlar için oy hakkı mücadelesi,  birinci dalga feminizmin içinde yer alan en önemli hareket olarak tarihte yerini almıştır. Süfrajet (Suffragette), 19. yüzyılın ikinci yarısı ile 20. yüzyılın başlarında başta İngiltere ve ABD’de olmak üzere tüm dünyada kadınların oy hakkı için verdikleri mücadele hareketidir. Protesto eylemleri, provokatif eylemler, pasif direnişler, açlık grevleri, kamu toplantılarını bölme ve benzeri yöntemlerle oy hakkı mücadelesi veren radikal bir kadın hareketi olan süfrajet, birinci dalga feminizmin de doruk noktası olarak bilinmektedir

Kamusal alandaki sınırlı varlıklarına rağmen, dönemin yenilikçi düşünce akımlarından etkilenen eğitimli üst sınıf mensubu Osmanlı kadınları, 1870’lerden itibaren “söz söyleme hakkı, eğitim hakkı, çalışma hakkı ve aile içinde saygın bir yer edinme hakkı –çokkarılığın ilgası, tek taraflı bir erkek hakkı olan boşanmanın kısıtlanması- için mücadele” etmeye başlamışlardır. Oy hakkının konu edilmesi ise 20. yüzyılda olmuştur.

Cumhuriyet dönemindeki tüm bu kazanımların sivil toplumun ürünü olan bir kadın hareketinden ziyade, uluslaşma ve modernleşme gereği olarak kadın-erkek eşitliğini sağlamak amacıyla uy- gulanan ve “devlet feminizmi” olarak da adlandırılan devlet politikaları aracılığıyla mümkün olduğu, bu bağlamda Türk kadınlarının temel haklarına da, Cumhuriyet döneminin elitleri sayesinde kavuştuğu tezi, resmî tarih söyleminde sıklıkla dile getirilir.

1924 yılında kabul edilen ve kadın ile erkeğe eşit eğitim imkanı sağlayan Tevhid-i Tedrisat Kanunu, 1926 yılında kabul edilen ve kadın ile erkeği yasa önünde eşitle- yen Medeni Kanun, 1925 yılında kabul edilen ve kadınları örtünme zorunluluğundan kurtaran Kıyafet Kanunu ve akabinde 1930 yılında Belediye Meclisi, 1934 yılında da Millet Meclisi seçimlerinde kadınlara seçme seçilme hakkı tanıyan yasal değişiklikler ile birlikte kadınların, Osmanlı döneminde düşük olan yasal statüleri, dönemin geri koşulları da hesaba katıldığında, ulaşılabilen en üst mertebeye taşınmıştır.

Her ne kadar Türkiye’de 1980’li yıllara kadar, çalışma yaşamına katılan kadınların ezici bir çoğunluğu, tarımda ücretsiz aile işçisi olarak çalışsa da, 1950’li yıllarda kırdan-kente göçle birlikte, kentin sunduğu eğitim ve iş olanaklarından kadınlar da yararlanmaya başlamışlardır. Bu dönemde, daha önce tarımda ücretsiz aile işçisi olarak çalışan kadınların kente göç sonrasında formel işgücü piyasasının dışında kalmaları nedeniyle, “ev kadını” kategorisindeki kadın oranında önemli bir artış olmuş ve bu durum kadınların işgücüne katılım oranlarında sürekli bir düşüşün görülmesine yol açmıştır.

Yönetimde toplumsal cinsiyet ayrımcılığına verilen genel bir ad olan ve örgütlerde çeşitli biçimlerde ortaya çıkabilen cam tavan (glass-ceiling), kadınların vasıflarından ve başarılarından bağımsız olarak yönetimsel pozisyonlara yükselmelerini engelleyen görünmez bariyerleri ifade eder. Cam tavanların/engellerin tümü erkek-merkezci eşitsiz güç ilişkileri temelinde işleyen toplumsal cinsiyet ilişkileri ve rolleriyle bağlantılıdır.

1950’li yıllarla birlikte eğitim, istihdam ve siyasal hayata katılımın kadınlar arasında görece yaygınlaşmaya başladığı, ancak gerek eğitim sisteminin her aşamasına gerekse ekonomik ve çalışma yaşamının her alanına erkeklere oranla daha düşük düzeyde ve ayrıca kadın emeğini marjinalleştiren (Ecevit, 1993, s.125) yetersiz koşullarda katıldıkları görülmektedir. Cam tavanlar kadınları engellemeye devam etmiş, dolayısıyla kadınlar, kamu kurum ve kuruluşlarında karar mekanizmaları ve yönetimin etkili pozisyonlarından uzak kalmışlardır.

Batı’da 1970’li yıllarda etkisini gösteren ve sadece kamusal alanda değil, özel alandaki kadın-erkek ilişkilerini de sorgulayan ikinci dalga feminizmden etkilenen eğitimli, meslek sahibi, kentli kadınlar tarafından başlatılan feminist kadın hareketi, Türkiye’de 1980 Darbesi’ne karşı oluşan demokratik muhalefetin ilk hareketi olarak Türkiye’nin toplumsal hareketler tarihinde yerini almıştır.

1990’lı yıllardan günümüze uluslararası kuruluşlar, kadın örgütleri ve devlet kurumları arasında kurulan ilişkiler ve işbirliği neticesinde; özellikle Birleşmiş Milletler, Dünya Bankası ve Avrupa Birliği gibi uluslararası örgütler tarafından başlatılan ve toplumsal cinsiyet eşitliğini her alanda yaygınlaştırma amacı taşıyan toplumsal cinsiyet eşitliğini ana akımlaştırma (gender mainstreaming) stratejisinin Türkiye’de de hem sivil toplumun hem de devletin kapsam alanına girmesi ile birlikte kadın erkek eşitliği mevzusunda önemli bir yol kat edilmiştir. Toplumsal cinsiyeti ana akımlaştırma, top- lumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanmasına ve yaygınlaştırılmasına her alan ve düzeyde planlanan her türlü “ana” yasa, politika veya programda yer verilmesidir.

2000’li yıllarda kadın hareketinin kurumsal ve hukuksal düzeyde elde ettiği önemli kazanımlar arasında; CEDAW İhtiyari Protokolü’nün Türkiye tarafından imzalanması (2000), Kadın-Erkek eşitliğine göre düzenlenmiş olan medeni kanunun yürürlüğe girmesi (2002), Anayasanın 10. Ve 90. Maddelerinde kadın-erkek eşitliğinin güçlendiren düzenlemeler yapılması (2004), Türk Ceza Kanunu’nun cinsiyetçi boyutlarının düzenlenerek yürürlüğe girmesi (2005),  TBMM’de Kadın Erkek Eşitliği Fırsat Komisyonu’nun kurulmasıdır (2009).