TOPLUMSAL CİNSİYET SOSYOLOJİSİ

Kadınların işgücüne katılmasını engelleyen en önemli unsurlardan biri toplumsal cinsiyete dayalı işbölümüdür. Cinsiyetçi işbölümü kapsamında ka­dınların temel rolleri ev işlerinden ve aile üyeleri­nin bakımında sorumlu “ideal ev kadınlı”, “iyi bir eş” ve “iyi bir anne” olarak tanımlanmaktadır. Bu sorumluluklar da kadınların emek piyasasına katıl­masına engel olur. Ataerkil yapı ve ilişkiler kadınları gelir getiren işlerin dışına iter. Özellikle de vasıf­sız ve düşük eğitimli kadınların- çalışmayı isteseler bile- çalışma kararı kocasının kararına bağlıdır. Er­kekler kadınların çalışmasını “aile reisi” konumları­na bir tehdit olarak algılayabilmekte dolayısıyla da kadınların çalışmasına engel olmaktadırlar. Piyasa­nın yapısal unsurları, yani kadınların çalışabilecek­leri işlerin sınırlı olması, çalışma koşulları, ücretle­rin azlığı, çocuk bakım hizmetlerinin yokluğu, bu hizmetleri maliyetinin yüksekliği ile kadınların ev içi sorumlulukları bir araya geldiğinde de çalışma fikri kadınlar için anlamını yitirebilmektedir. Yatay ayrışma, ka­dınların istihdam edildiği sektörler ile erkekle­rin istihdam edildikleri sektörlerin/iş kollarının/ mesleklerin farklı olması anlamına gelmektedir. Örneğin, kadınlar çoğunlukla tekstil sektöründe yoğunlaşırken, erkekler ise otomobil sektöründe yoğun olarak istihdam edilir. Mesleki ayrışma ka­dınlara yönelik cinsiyetçi ayrımcılığa fırsat sağlar ve kadınlar yapabilecekleri halde sırf erkek işi olarak tanımlandığı için birçok işkolunda çalışmaları kül­türel olarak ve fiili olarak engellenir. Dikey ayrışma ise kadın ve erkeğin aynı işyerinde çalışmasına rağ­men kadınların daha düşük statülerde yer almasını ve daha düşük gelir elde etmesi anlamına gelmek­tedir. Araştırmalar, kadınlarla aynı meslekte veya işkolunda çalışan erkeklerin daha üst kademede yer aldığını ve kazançlarının daha iyi olduğunu ortaya koymaktadır. İşyerinde yükselme, terfi etme süreç­lerinde kadınlar görünmeyen engellerle karşılaş­maktadır. Erkeklerle aynı bilgi, beceri ve donanıma sahip olmasına rağmen kadınların terfi etmesine neden olan engeller “cam tavan” kavramıyla ifade edilir (Abbott vd., 2005, s.241; Aulette ve Wittner, 2015, s.193).

Kadınların işgücüne katılmasını engelleyen en önemli unsurlardan biri toplumsal cinsiyete dayalı işbölümüdür. Cinsiyetçi işbölümü kapsamında ka­dınların temel rolleri ev işlerinden ve aile üyeleri­nin bakımında sorumlu “ideal ev kadınlı”, “iyi bir eş” ve “iyi bir anne” olarak tanımlanmaktadır. Bu sorumluluklar da kadınların emek piyasasına katıl­masına engel olur. Ataerkil yapı ve ilişkiler kadınları gelir getiren işlerin dışına iter. Özellikle de vasıf­sız ve düşük eğitimli kadınların- çalışmayı isteseler bile- çalışma kararı kocasının kararına bağlıdır. Er­kekler kadınların çalışmasını “aile reisi” konumları­na bir tehdit olarak algılayabilmekte dolayısıyla da kadınların çalışmasına engel olmaktadırlar. Piyasa­nın yapısal unsurları, yani kadınların çalışabilecek­leri işlerin sınırlı olması, çalışma koşulları, ücretle­rin azlığı, çocuk bakım hizmetlerinin yokluğu, bu hizmetleri maliyetinin yüksekliği ile kadınların ev içi sorumlulukları bir araya geldiğinde de çalışma fikri kadınlar için anlamını yitirebilmektedir. Yatay ayrışma, ka­dınların istihdam edildiği sektörler ile erkekle­rin istihdam edildikleri sektörlerin/iş kollarının/ mesleklerin farklı olması anlamına gelmektedir. Örneğin, kadınlar çoğunlukla tekstil sektöründe yoğunlaşırken, erkekler ise otomobil sektöründe yoğun olarak istihdam edilir. Mesleki ayrışma ka­dınlara yönelik cinsiyetçi ayrımcılığa fırsat sağlar ve kadınlar yapabilecekleri halde sırf erkek işi olarak tanımlandığı için birçok işkolunda çalışmaları kül­türel olarak ve fiili olarak engellenir. Dikey ayrışma ise kadın ve erkeğin aynı işyerinde çalışmasına rağ­men kadınların daha düşük statülerde yer almasını ve daha düşük gelir elde etmesi anlamına gelmek­tedir. Araştırmalar, kadınlarla aynı meslekte veya işkolunda çalışan erkeklerin daha üst kademede yer aldığını ve kazançlarının daha iyi olduğunu ortaya koymaktadır. İşyerinde yükselme, terfi etme süreç­lerinde kadınlar görünmeyen engellerle karşılaş­maktadır. Erkeklerle aynı bilgi, beceri ve donanıma sahip olmasına rağmen kadınların terfi etmesine neden olan engeller “cam tavan” kavramıyla ifade edilir (Abbott vd., 2005, s.241; Aulette ve Wittner, 2015, s.193).

Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (2018) üc­retli çalışan dünya nüfusunun yüzde 80’ini kapsa­yan ve 70 ülkeyi içine alan araştırma sonuçlarına göre, küresel düzeyde cinsiyete dayalı ücret eşit­sizliği yüzde 18,8’dir. Araştırmada kadın ve erkek­lerin eğitim durumu, yaşı, çalışma saatleri (tam zamanlı-kısmi), kamu ve özelde çalışma durum­ları gibi faktörler dikkate alınmıştır. Cinsiyete da­yalı gelir eşitsizliği Belçika’da yüzde 2,7; Norveç’te yüzde 11,7; Fransa’da yüzde 13,3; İngiltere’de yüz­de 16,6 ve Türkiye’de ise yüzde 12 seviyesindedir.

Rapora göre, Türkiye70 ülke arasında analık ücret farkının en yüksek olduğu ülkedir. Anne olan ve olmayan kadınların kazandığı ücretler arasındaki fark yüzde 30’dur. “Yani Türkiye’de anne olmanın cezası %30 daha düşük ücret elde etmek. Dün­yada, anne olmanın bedelini en çok Türk kadını ödüyor” (Özcan, 2018, s.1) Sonuç olarak, küresel ölçekte cinsiyete dayalı ücret farklılıkları yani ka­dınların erkeklere göre daha az kazanması devam etmektedir.

Nitel araş­tırmalarda ev kadınlarına sorulan, ‘Ücretli bir işte çalışmak istiyor musun?’ sorusuna verilen “hayır” yanıtlarının arkasında kadınların gerçekten çalış­mak istememesi değil, çocukların bakımı, erkeğin izin vermemesi, yaşın uygun olmaması, hastalık ve piyasanın yapısal faktörleri gibi nedenler bulun­maktadır. Sonuç olarak, işsizlik kavramının tanımı ve nicel ölçüm yöntemleri kadın işsizliğinin gerçek boyutunu resmi istatistikilerde yansıtamamakta ve nedenlerini gizlemektedir.

Klasik Sosyolojik Kuramlar: Meseleye kadınların ev içindeki rol­leri açısından bakmışlar ve ev işlerinin nasıl düzen­leneceğine yönelik sorulara cevaplar aramışlardır. İkili İşgücü Piyasası Kuramı: İkili işgücü piyasası kuramı, işçinin üretim sü­recindeki koşullarını ve/veya işgücü piyasasındaki olumsuz koşullarını iki ayrı katman altında ince­ler. Marksist Kuramlar:  Marksist kuramsal yaklaşımlar, ücretli kadın emeğinin üretim sürecindeki konumunu sermaye ilişkilerini merkeze alarak incelemişlerdir. Feminist Kuramlar:  Feminist kuramlar ücretli kadın emeğini, -ana akım sosyoloji ve iktisat kuramlarının analiz dışı bıraktığı- toplumsal cinsiyet ve ataerkillik kavramlarını merkeze alarak çözümler. Feminist kuramlar arasında özellikle radikal ve sosyalist feminist kuram ücretli kadın emeğinin analizinde etkili olmuştur.

Klasik Sosyolojik Kuramlar: Meseleye kadınların ev içindeki rol­leri açısından bakmışlar ve ev işlerinin nasıl düzen­leneceğine yönelik sorulara cevaplar aramışlardır. İkili İşgücü Piyasası Kuramı: İkili işgücü piyasası kuramı, işçinin üretim sü­recindeki koşullarını ve/veya işgücü piyasasındaki olumsuz koşullarını iki ayrı katman altında ince­ler. Marksist Kuramlar:  Marksist kuramsal yaklaşımlar, ücretli kadın emeğinin üretim sürecindeki konumunu sermaye ilişkilerini merkeze alarak incelemişlerdir. İnsan Sermayesi Kuramı: İktisat biliminin kuramı olan insan sermayesi yaklaşımına göre, rasyonel birey piyasanın özgür­lükçü ve rekabetçi koşulları altında kendi faydasına göre hareket etme serbestine sahiptir.

Ev-içi kadın emeği tartışmalarının tarihi kökleri Mary Inman’ın (1940) çalışmasına kadar götürmek mümkün. Inman’a göre, kadınların sömürüsü yasal, kültürel, psikolojik, ekonomik ve politik olmak üzere çok boyutludur ancak kadınların ezilmişliğinin özü ev içinde harcadığı emekle doğrudan ilişkilidir. Kadınlar her gün alışveriş, yemek, temizlik, çocuk bakımı gibi bitmek bilmeyen birçok rutin işleri gerçekleştirir. Kadınların gerçekleştirdiği bütün bu ev işleri ve bakım emeği (çocuk, yaşlı, hasta vb.) aslında emek gücünün üretimidir. Bu yönüyle karşılığı ödenmeyen aile emeği bağımsız bir tarz olan üretime dâhil olur ve aynı zamanda sermaye için de üretkendir (aktaran Vogel, 2008, s.238).

Kadınların işgücüne katılım oranı Doğu Asya ve Pasifik’te yüzde 59, Kuzey Amerika’da yüzde 57, Latin Amerika’da yüzde 52, Avrupa Birliği ülkelerinde yüzde 51, Arap ülkelerinde yüzde 21 ve Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da ise yüzde 20’dir (ILO, 2019). Doğru cevap A'dır.

“Erkek işi”olarak kabul edilen yerde çalışan kadınlar, işin gerektirdiği bütün vasıflara sahip olmasına rağmen; sırf erkek egemenliği olduğu için düşük ücret alır. Bu durum değersel ayrımcılık olarak ifade edilmektedir. Doğru cevap B'dir.

Düşük sendikalaşma: Kadınların iş yaşamında örgütlülük ve sendikalaşma oranları düşüktür, sendikalar üye olsalar bile sendikaların alt kademelerinde yer alırlar. Doğru cevap E'dir.

Üretim, yani maddi hayatın üretimi, geçimlik ihtiyaçların ve bu ihtiyaçların üretilmesi için gerekli aletlerin üretilmesi anlamına gelir ve bu tarz üretimde yer alan emek erkek emeğidir. Doğru cevap A'dır.

Marksist kuramda yeniden üretim, “bir üretim tarzının ve o üretim tarzına özgü toplumsal ilişki biçimlerinin varlığını sürekli kılan mekanizmaların bütününü ifade eder”. Doğru cevap B'dir.

Marx'ın yeniden üretim kavramının iki önemli maddi unsuru vardır: Birincisi, çevreyi de içine alacak şekilde üretim araçlarının bakımı, tamiri, muhafaza edilmesi ve yenilenmesi; ikincisi, emek gücünün ertesi gün işe hazır hale gelebilmesi için yenilenmesi ve gelecek kuşakların yeniden üretimi yani soyun yenilenmesi.

Kadınların işgücüne katılmasını engelleyen en önemli unsurlardan biri toplumsal cinsiyete dayalı işbölümüdür. Cinsiyetçi işbölümü kapsamında kadınların temel rolleri ev işlerinden ve aile üyelerinin bakımında sorumlu “ideal ev kadınlı”, “iyi bir eş” ve “iyi bir anne” olarak tanımlanmaktadır. Bu sorumluluklar da kadınların emek piyasasına katılmasına engel olur. Ataerkil yapı ve ilişkiler kadınları gelir getiren işlerin dışına iter. Özellikle de vasıfsız ve düşük eğitimli kadınların çalışmayı isteseler bile çalışma kararı kocasının kararına bağlıdır. Piyasanın yapısal unsurları, yani kadınların çalışabilecekleri işlerin sınırlı olması, çalışma koşulları, ücretlerin azlığı, çocuk bakım hizmetlerinin yokluğu, bu hizmetleri maliyetinin yüksekliği ile kadınların ev içi sorumlulukları bir araya geldiğinde de çalışma fikri kadınlar için anlamını yitirebilmektedir. Doğru cevap C'dir.

Yatay ayrışma, kadınların istihdam edildiği sektörler ile erkeklerin istihdam edil- dikleri sektörlerin/iş kollarının/mesleklerin farklı olması; dikey ayrışma ise kadın ve erkeğin aynı işyerinde çalışmasına rağmen kadınların daha düşük statülerde yer almasını ve daha düşük gelir elde etmesidir. Doğru cevap A'dır.

Ataerkillik maddi bir temeli olan ve erkek- lerin kadınlara egemen olmalarını sağlayan erkekler arası hiyerarşik ilişkiler ve erkek erkeğe dayanışmayı içeren bir toplumsal ilişkiler dizisidir. Doğru cevap B'dir.

Dışlama ve ayrışma emek piyasasında kadınlara yönelik uygulanan ataerkil stratejiler arasındadır. Dışlama kadınların belirli sektörlerin dışına itilmesi, itilen sektörlerden tamamen dışlanması anlamına gelir. Doğru cevap C'dir.

Vasıfsız emek,  kadınların çalıştıkları işyerinde genellikle daha az beceri isteyen, rutin, otomasyona dayalı, insiyatif gerektirmeyen işlere yığılması durumudur.

Harrison’a göre, eviçi emeğinin sermayeye katkısı şunlardır:

Kapitalist emek gücüne (işçi kocaya) değerinin altında ücret öder,

Kadınları işgücünün dışında tutar ve erkeğin pazarlık gücü yükselir,

Bu pazarlık gücünü düşürme potansiyeli taşıyan “yedek kadın sanayi ordusu” yaratır.

Ayrıca evde tam zamanlı çalışan ev kadınları ayrı bir sınıf oluştururlar.

Doğru cevap E'dir.