TOPLUMSAL CİNSİYET SOSYOLOJİSİ

Yeniden üretim alanı insan türünün, soyun devamının sağlandığı yer olan ailedir.

Engels, kadın ile erkek arasındaki gerçek eşitliğin ancak ev işlerinin toplumsal bir sanayiye dönüştürülmesi sonucunda gerçekleşeceğine inanır.

Marksist kuramda yeniden üretim, “bir üretim tarzının ve o üretim tarzına özgü toplumsal ilişki biçimlerinin varlığını sürekli kılan mekanizmaların bütününü ifade eder” (Acar-Savran ve Tura Demiryontan, 2012, s.19).

Kapitalist üretim ilişkilerinin hâkim olduğu gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde ücretli kadın emeğinin özelliklerinden biri kadın emeğinin vasıfsız emek olarak görülmesidir. Kadınlar çalıştıkları işyerinde genellikle daha az beceri isteyen, rutin, otomasyona dayalı, insiyatif gerektirmeyen işlerde yığılmaktadır.

Dünya genelinde kadınların emek piyasasına katılım oranının gittikçe düştüğü görülmektedir. 1990 yılında kadınların işgücüne katılım oranı yüzde 51 iken, 2018 yılında bu oran yüzde 48’e gerilemiştir.

Yatay ayrışma, kadınların istihdam edildiği sektörler ile erkeklerin istihdam edildikleri sektörlerin/iş kollarının/ mesleklerin farklı olması anlamına gelmektedir. Örneğin, kadınlar çoğunlukla tekstil sektöründe yoğunlaşırken, erkekler ise otomobil sektöründe yoğun olarak istihdam edilir.

Türkiye 70 ülke arasında analık ücret farkının en yüksek olduğu ülkedir. Anne olan ve olmayan kadınların kazandığı ücretler arasındaki fark yüzde 30’dur.

Amerikalı sosyolog Talcott Parson’ın kuramı ücretli kadın emeği ile ilgili yapılan bu tartışmalar üzerinde etkili olmuştur. Parson’a göre, aile içindeki cinsiyete dayalı rol ayrımlaşması toplumsal bütünleşme açısından önemli işlevlere sahiptir. Aile içinde kadın ve erkeğin rolleri mikro birim olarak ailenin ve makro bir yapı olarak toplumun devamlığını sağlamada önemli işlevlere sahiptir.

Margaret Benston 1969 yıllında yazdığı “Kadınların Özgürleşmesinin Ekonomi Politiği” makalesi ile eviçi kadın emeği tartışmalarını başlatan ilk kişi olmuştur. Aslında bu çalışmalar temelde kapitalist toplumda kadınların ezilme nedenleri açıklama çabalarıdır.

Christine Delphy (2012) eviçi emeği üzerine yapılan tartışmalarda kadın emeğinin sermaye ile kurulan ilişkisine mesafeli ve eleştirel yaklaşımıyla yukarıdaki tartışmalardan farklılaşır. Delphy ünlü Baş Düşman başlıklı çalışmasında, ev emeğini “ataerkil aile-içi üretim tarzı” altında tartışır ki bu üretim tarzı ‘kapitalist üretim tarzından’ ayrı kendine özerk bir sistemdir.

Marx’a göre, üretim ve yeniden üretim, bütünle ilintili olarak bakıldığında kesintisiz ve aralıksız devam eden üretimin yani üretim tarzının - ki bu üretim güçlerini ve üretim ilişkilerini içerir - her toplumsal aşaması aynı zamanda bir yeniden üretimdir. Kapitalist üretim sürecinin ayakta kalması üretimin çoğalarak artmasına, üretimin artması da
emek ile sermaye arasındaki ilişkinin sürekli bir şekilde yeniden üretilmesine dayanır ki Marx bunu yeniden üretim olarak ifade eder. Bu temel tanımdan hareketle yeniden üretimin iki önemli maddi unsuru vardır: Birincisi, çevreyi de içine alacak şekilde üretim araçlarının bakımı, tamiri, muhafaza edilmesi ve yenilenmesi; ikincisi, emek gücünün ertesi gün işe hazır hale gelebilmesi için yenilenmesi ve gelecek kuşakların yeniden üretimi yani soyun
yenilenmesi.

Dünya genelinde kadınların emek piyasasına katılım oranının gittikçe düştüğü görülmektedir.  Kadınlar aslında kırda tarımsal üretimde katılırlar ancak oradaki konumları da “ücretsiz aile işçisi” olarak tanımlanır. Kadınların işgücüne katılım oranlarının düşük olması birçok nedeni bulunmaktadır. Kadınların işgücüne katılmasını engelleyen en önemli unsurlardan biri toplumsal cinsiyete dayalı işbölümüdür. Cinsiyetçi işbölümü kapsamında kadınların temel rolleri ev işlerinden ve aile üyelerinin bakımında sorumlu “ideal ev kadınlı”, “iyi bir eş” ve “iyi bir anne” olarak tanımlanmaktadır. Bu sorumluluklar da kadınların emek piyasasına katılmasına engel olur. Ataerkil yapı ve ilişkiler kadınları gelir getiren işlerin dışına iter. Özellikle de vasıfsız ve düşük eğitimli kadınların- çalışmayı isteseler bile- çalışma kararı kocasının kararına bağlıdır. Erkekler kadınların çalışmasını “aile reisi” konumlarına bir tehdit olarak algılayabilmekte dolayısıyla da kadınların çalışmasına engel olmaktadırlar. Piyasanın yapısal unsurları, yani kadınların çalışabilecekleri işlerin sınırlı olması, çalışma koşulları, ücretlerin azlığı, çocuk bakım hizmetlerinin yokluğu, bu hizmetleri maliyetinin yüksekliği ile kadınların ev içi sorumlulukları bir araya geldiğinde de çalışma fikri kadınlar için anlamını yitirebilmektedir. Gelir getiren işlerde çalışan kadınlardan evdeki işleri aksatmadan yerine getirmesi beklenir. Dolayısıyla, kadınlar çalışsa bile ev işlerini tek başlarına üstelenir; hem işyerinde hem de evde emeklerini çift yönlü kullanmak zorunda kalmaları onları çalışma yaşamından soğutmaktadır.

Dikey ayrışma ise kadın ve erkeğin aynı işyerinde çalışmasına rağmen kadınların daha düşük statülerde yer almasını ve daha düşük gelir elde etmesi anlamına gelmektedir. Araştırmalar, kadınlarla aynı meslekte veya işkolunda çalışan erkeklerin daha üst kademede yer aldığını ve kazançlarının daha iyi olduğunu ortaya koymaktadır. İşyerinde yükselme, terfi etme süreçlerinde kadınlar görünmeyen engellerle karşılaşmaktadır. 

Yatay ayrışma, kadınların istihdam edildiği sektörler ile erkeklerin istihdam edildikleri sektörlerin/iş kollarının/mesleklerin farklı olması anlamına gelmektedir. Mesleki ayrışma kadınlara yönelik cinsiyetçi ayrımcılığa fırsat sağlar ve kadınlar yapabilecekleri halde sırf erkek işi olarak tanımlandığı için birçok işkolunda çalışmaları kültürel olarak ve fiili olarak engellenir.  Erkeklerle aynı bilgi, beceri ve donanıma sahip olmasına rağmen kadınların terfi etmesine neden olan engeller “cam tavan” kavramıyla ifade edilir. Cam tavan kavramı, kadınların bilgi  ve becerilerine dikkate almayan, işyerinde yükselmesi, kademe artması veya karar verici konumlara gelmesini engelleyen, açıkça ve doğrudan görülmeyen bariyerler olarak tanımlanmaktadır. Kısaca kavram kadınların terfi sürecinde maruz kaldıkları dikkat çekici ayrımcılığı ifade etmektedir

Kadınların işgücüne katılmasını engelleyen en önemli unsurlardan biri toplumsal cinsiyete dayalı işbölümüdür. Cinsiyetçi işbölümü kapsamında kadınların temel rolleri ev işlerinden ve aile üyelerinin bakımında sorumlu “ideal ev kadınlı”, “iyi bir eş” ve “iyi bir anne” olarak tanımlanmaktadır.Küresel ölçekte cinsiyete dayalı ücret farklılıkları yani kadınların erkeklere göre daha az kazanması devam etmektedir.
 Feminist kuramcılara göre ise, kadınları ev içine hapseden toplumdaki cinsiyetçi ideoloji, kültür ve cinsiyetçi toplumsal değerler, kadınların daha iyi eğitim almalarını engellemektedir. Ayrıca eğitimli kadınlar da ücret farkı ayrımcılığına maruz kalmaktadır. Sonuç olarak, hem sermaye hem de ataerkillik kadınların emeklerini değersizleştirmekte ve kadının düşük ücretinden faydalanmaktadır.

Parson’a göre, aile içindeki cinsiyete dayalı rol ayrımlaşması toplumsal bütünleşme açısından önemli işlevlere sahiptir. Aile içinde kadın ve erkeğin rolleri mikro birim olarak ailenin ve makro bir yapı olarak toplumun devamlığını sağlamada önemli işlevlere sahiptir. Kadınlar çocukların doğumu, bakımı, beslenmesi ve diğer ev işlerinden sorumludur; erkekler ise evi geçindirmekle sorumlu bireylerdir. Bu roller ailenin devamlılığını ve toplumla bütünleşmesini sağlar; kadın ve erkeğin mesleki bir yarışa girmesi ailenin varlığını gerilime sokacaktır. Dolayısıyla bu kuramdan etkilenen çalışmalar, kadının üretim sürecine katılmasını aile üzerinde yaratacağı sorunlar temelinde ele alınmıştır.

Birincil ve ikincil işgücü  piyasasının, toplumsal cinsiyete özgü kavramlara başvurmadan açıklanması, piyasanın cinsiyet ayrımı temelinde eşitsiz bir şekilde nasıl yapılandırılmış olduğunu gizler ve dolayısıyla da ücretli kadın emeğinin konumunu açıklamada yetersiz kalır. 

İkili işgücü piyasası kuramı, işçinin üretim sürecindeki koşullarını ve/veya işgücü piyasasındaki olumsuz koşullarını iki ayrı katman altında inceler. Bunlardan ilki, sürekli istihdam biçimi ya da iş güvencesi, görece yüksek maaş, mesleki eğitim olanakları ve güçlü sendika gibi özellikler sergileyen birincil işgücü piyasasıdır. Diğeri ise, sürekli olmayan
istihdam koşulları ya da düşük iş güvencesi, düşük ücret, düşük terfi ya da mesleki eğitim imkânı ve sendikasızlık gibi özellikler sergileyen ikincil işgücü piyasasıdır. İkincil iş gücü piyasasında yer alan bireyler, daha az ücret aldıkları, geçici ve sürekliliği olmayan işlerde, kötü koşullarda çalıştıkları; sendikadan, sosyal haklardan yoksun oldukları için diğerlerine yani birincil işgücü piyasasında yer alanlara göre daha dezavantajlıdır. İkinci iş gücü katmanında özellikle kadınlar ve etnik azınlıklar başta olmak üzere bazı toplumsal gruplar daha yoğun bir şekilde yer almaktadır. Kadınların çoğu ikincil emek piyasasının özellikle sekreterlik, satış, dokuma, tekstil ve hizmet işleri gibi iş kollarında ve mesleklerde çalışır 
İkili işgücü piyasası kuramcılarına göre, kadınların ikincil emek piyasasında yer almalarının nedeni, işgücü piyasası ile yeterince bağ kuramamalarından kaynaklanmaktadır. Kadınların ücretli yaşamlarının kesintiye uğraması, onları yüksek ücretler ve kariyer vadeden meslek olanaklarından mahrum bırakmaktadır.

Marksist kuramın “yedek sanayi ordusu” kavramı ücretli kadın emeği çözümlemesinde kullanılan önemli bir kavramdır. Marx’a göre, kapitalist ekonominin bir özelliği üretim için ‘yedek sanayi ordusunu’ yaratmaktır. Kapitalistler ücretler seviyesini aşağıya çekmek için bu sanayi ordusundan faydalanırlar. Yedek sanayi ordusu, sermayenin değerlenmesi, ücretlerin düşük tutulması için önemli bir baskı aracıdır. Çünkü çalışan işçiler dışarıda çalışmayı bekleyen işsizler ordusunun olduğunu ve kendilerinin de kolaylıkla işten çıkarılabileceklerini bilirler ve bu korkuyla da aldıkları ücrete razı olurlar. Kapitalizmin işleyiş mantığı içinde sermayenin değerlenmesi arttıkça talep edilen emeğe olan ihtiyaç da azalır. Süreç içinde mülksüzleşen küçük üretici de yedek işgücü ordusunun bir parçası haline gelir. İşgücüne olan talebe karşı işgücü arzının artması yedek işgücü ordusunun büyümesini sağlar. Marksist kuramın yedek sanayi ordusu kavramını ücretli kadın emeğinin konumunu açıklamak için kullanır.

Sanayi devrimi yıllarında kadın, erkek ve çocuklar üretim sürecine katılmış düşük ücretle çalışmışlardır. O yıllarda kadınların ücretli işi, evdeki kişisel hizmeti aksattığı ve erkeklerin ücretlerini düşük tuttuğu için ataerkilliğin yani erkeklerin çıkarlarıyla çatışıyordu. Erkekler sendika örgütlenmeleriyle aileyi tek başına yetiştirmeye yetecek kadar ücret talep etmişlerdir. 19. yy sonu ve 20. yy başı aile ücreti kapitalist sistem için önemli bir norm hâline gelmiştir. Hartmann, aile ücretini sermaye ve ataerkillik arasındaki gerilimin çözümü olarak yorumlamaktadır. Aile ücreti, ataerkilliğin maddi temelini iki şekilde sağlamlaştırır: Birincisi, erkek emeği daha iyi gelire ve daha iyi işlere sahiptir, kadınlar düşük ücret alması erkeklerin kadınlar üzerindeki maddi gücünü artırır ve kadınların meslek sahip olmak yerine eş olmaları yönünde bir tercihe zorlar. İkincisi, kadınlar evde erkeklerin doğrudan faydalandığı hizmetleri yerine getirir. Günümüzde kadınların ücretli işlerde çalışmalarının artışı emek piyasasında cinsiyete dayalı iş bölümünü yeniden yaratır ve kadınlar evde kullandıkları emekleriyle örtüşen düşük statülü ve düşük gelirli işlerde çalışırlar. Tarihsel olarak ataerkil ilişkiler sermaye ve erkekler açısından zarar görmeden devam eder.ş

Görünmeyen ve karşılığı ödenmeyen eviçi emeği tartışmalarının temel noktaları şunlardır:
• Hane tüketim birimi olmasının yanı sıra aynı zamanda bir üretim birimidir.
• Kadınlar bu emek sürecinde ev işlerini ve çocuk bakımını gerçekleştirir.
• Eviçi emeği erkeğin emek gücünün yeniden üretimini sağlar.
• Gelecek kuşakların yetiştirilmesinden sorumludur.
• Eviçi emeği hem kullanım hem de değişim değerine sahiptir.
• Eviçi emeği erkeğin emek gücünün değerini düşürür.
• Bu anlamda ev emeği sermayenin değerlenmesine hizmet eder. 

• Ev kadınları ev içindeki emek sürecinin işçileri olarak ayrı bir sınıf oluşturur.
• Ayrı bir sınıf olarak kadınları hem sermaye hem de ataerkillik sömürür.

Toplumsal yeniden üretimin koşulları ciddi düzeyde krize girmiştir. Bireylerin/hanelerin fiziksel, toplumsal, kültürel ihtiyaçlarının (toplumsal yeniden üretimlerinin sağlanması) karşılanmasında devletin harcamaları sınırlaması, piyasanın içine düştüğü kriz, erkeğin işsizliği, reel ücretinin düşmesinden en çok etkilenen kadınlar ve çocuklar olmuştur. Bu süreçten en çok etkilenen kadın emeği toplumsal yeniden üretim sürecinin (hane bireylerinin fiziksel-toplumsal-kültürel ihtiyaçlarını vb) aktif öznesi haline gelmiştir. Bu anlamda kadınlar küresel kapitalist koşulların yarattığı yoksulluk koşullarında, yani toplumsal yeniden üretimin krizinde; karşılığı ödenmeyen ev-içi emeklerini hane içinde yoğun bir şekilde kullanmışlardır. Kadınlar bir yandan ev işlerini yerine getirmiş, diğer yandan sınırlı kaynakların tüketilebilir hâle getirilmesi, çocuk, hasta yaşlı bakımı, ev eksenli gelir getiren işlerde yoğun emek harcamışlardır.