TOPLUMSAL CİNSİYET ÇALIŞMALARI

Küresel ölçekte örgütlenmeyi mümkün kılan, bilgi ve enformasyona erişim ve yayılımı kolaylaştıran ise iletişim teknolojileridir. İletişim teknolojilerindeki gelişmeler baş döndürücü bir hızla devam ederken, nereye evrileceği pek de kestirilemeden, toplumların ve bireylerin yaşamlarını dönüştürmeye devam etmektedir.

Önce matbaa ardından telgraf internetin kullanımıyla medya çok geniş bir coğrafya ve insan kitlesine erişim kapasitesine sahip olmuştur. Ayrıca insanların zihinlerini etkileme ve yönlendirme potansiyeline sahip olan medya anlam üretimi ve kültürün karmaşık ilişkisi üzerine kuruludur.

İkinci dalga feminist hareketin 1970’lerde Batıda önem kazanması ve buna paralel feminist teorilerin sosyal bilimlerde kadın çalışmaları olarak kabul görmesiyle sosyal teorinin dili dönüşmüştür. Feminist teorilerin sosyal bilimler alanındaki etkileri iletişim veya medya çalışmalarında da yansımasını bulmuş; kadınların medyanın değişik program türlerinde sunumu veya medyada kadın istihdamı gibi konular araştırma konusu olmuştur.

Medyada kadının temsili üç boyutta irdelenir:

1. Kadınların medyada sunum veya temsil edilme biçimleri,

2. Medya ürünlerinin kullanıcıları ya da tüketicileri olarak kadınlar,

3. Kadınların medya sektöründe istihdamı.

Medya program türleri ve içeriklerinin kadınlar ve kadınsı değerlere yönelik ayrımcı dili ve sunumları konusundaki tespitler ve eleştiriler çoğunlukla araştırmaların ortak paydasını oluşturmaktadır.

İkinci dalga feminist hareketin öncü isimlerinden biri de gazeteci Betty Friedan’dır. Friedan, “Kadınlığın Gizemi” adlı kitabını ilk kez 1963 yılında yayınlar. Kitabında bir kadın gazeteci olarak hem meslek yaşamı içerisinde kadın olmanın hem de II. Dünya Savaşı sonrasında Amerika Birleşik Devletlerinde kadın kimliğini (1945-1960 yılları arası dönemi) sorgulamaya açar.

20. yüzyılın ilk yarısında Amerika’da gazete ve dergilerin kadın sayfaları yapmaya başlamasının ardındaki temel sebep kadınları tüketime yönlendiren reklamlarla donatma ve bunların içeriklerini de kadınları gerçek alıcılar olarak lanse etmeleridir. 1900’lerin başlarında kutsanan bir kadın özgürlüğü ve kadının kamusal alanda olması için feministler tarafından verilen bir mücadele olsa da, kadınların kamusal alanda varoluşu reklam sektörü açısından tümüyle tüketen özne olmalarıyladır. Reklam söyleminde kadınlar için öznel bir giyim-kuşam veya yaşam tarzı formüle edilmekte ve kadın evin yönetiminden sorumlu olmaya devam etmekte ve ev içinde temizlikten elektroniğe tümüyle bilimsel yöntemlerden yararlanması öğütlenmektedir

Feminist araştırmacıların 1980’lerden sonra bu önkabullerini değiştirmeleri ve kadınların alımlama/okuma süreçlerine yönelmelerinin arkaplanında iki önemli gelişme vardır: Bunlardan ilki ikinci dalga feminist hareketin çabasıyla medyada kadının daha doğru temsili için kadınların kendi medyalarını oluşturmaları ve egemen imgeler dünyasını değiştirme arzularıdır. İkinci önemli gelişme ise Amerika’da liberal kitle iletişim kuramlarında geliştirilen “aktif izleyici” olgusu ve İngiltere’de eleştirel medya çalışmaları geleneği içerisinden kültürel çalışmaların öncü ismi Stuart Hall tarafından medyanın alımlama/yorumlama süreçlerine değin yapılan yeni çalışmalardır.

İngiliz kültürel çalışmalar okulunun öncü ismi Stuart Hall’un 1980 yılında yayınladığı, Encoding-Decoding (Kodlama-Kodaçımlama) adlı makalesi izleyiciyi anlamın pasif tüketicileri olmaktan kurtararak, izleyicileri medya metinlerinin aktif kültürel alımlayıcıları olarak tanımlaması, iletişim çalışmalarında yeni bir araştırma yönelimini başlatır.

Janice Radway, Mulvey’den esinlenerek kadınların beyaz dizi romanlardan ne tür bir haz aldıklarının analizine yönelir. Radway, sözkonusu romantik aşklar içeren romanları okuyan otuz kadına anket gönderir ve yirmi kadınla da yüz yüze görüşmeler yapar. Radway’le görüşme yapan kadınlar, evlidir ve okula giden çocukları vardır. Çoğunun tam zamanlı bir işi yoktur ve bir kısmı yarı zamanlı çalışmaktadır; hepsi de genellikle günde bir roman okumaktadır. Romanların kalitesini kadın ve erkek kahraman arasındaki ilişkinin gelişimi belirlemektedir. Romandaki öykü kadın karakter üzerinden ilerlemelidir ki kadın okuyucu bunu rahatlıkla ayırt edebilmelidir.

Farklı çalışmalarda farklı tanımlar yapılsa da cam tavan, kadınların üst yönetim seviyelerine yükselmelerinin önündeki engeller anlamına gelmektedir. İşyerlerinde kadınları bilgi ve becerilerini göz ardı ederek daha üst pozisyonlara çıkmalarından alıkoyan görünmez ve kırılmaz engellerdir. Cam tavan sendromu veya kadınların yönetim pozisyonlarında yer alamayışı konusunda araştırmalarda artış vardır. Literatür göstermektedir ki kadınların profesyonel iş yaşamlarında karşılaştıkları sorunlar ile erkeklerin iş hayatında yaşadığı sorunlar farklılaşmaktadır. Bununla birlikte karşılaştırmalı kültürel çalışmalar da göstermektedir ki yönetsel yeterlilik ve performans da kadın ile erkek yöneticiler arasında farklılıktan daha çok benzerliklere sahiptir. Farklılığın artış gösterdiği yerlerde ise cinsiyet farklılığı değil kadın yöneticilerin oranının çok az olması, davranış değişikliği, önyargı, ayrımcılık veya yaşam tarzı farklılıkları gibi faktörler belirleyici olmaktadır. Bu farklılıkların çoğu kadınların kariyer gelişimi ve yönetici olmaları üzerinde olumsuz bir etki yaratmaktadır.

Doğru cevap “B” seçeneğinde yer alan ikinci dalga feminist hareket dönemidir. İkinci dalga feminist hareketin 1970’lerde Batıda önem kazanması ve buna paralel feminist teorilerin sosyal bilimlerde kadın çalışmaları olarak kabul görmesiyle sosyal teorinin dili dönüşmüştür. Feminist teorilerin sosyal bilimler alanındaki etkileri iletişim veya medya çalışmalarında da yansımasını bulmuş; kadınların medyanın değişik program türlerinde sunumu veya medyada kadın istihdamı gibi konular araştırma konusu olmuştur.

Tarihsel olarak birinci dalga feminist hareket, İngiltere’de Mary Wollstonecraft’ın 1792’de Kadın Haklarının Savunulması (Vindication of the Rights of Woman) adlı kitabı ile başlatılır. Birinci dalga feminist hareket kadınların erkeklerle eşit eğitim haklarına sahip olması gerektiğini savunur. Doğru cevap “A” seçeneğidir.

Feminist medya çalışmaları bu inşa meselesini, kadınların toplum hayatındaki ikincil konumunu pekiştiren toplumsal düzenin sembolik yeniden üretimi olarak ele alır. Bu çalışmalarda medyada kadının temsili üç boyutta irdelenir:

Medya program türleri ve içeriklerinin kadınlar ve kadınsı değerlere yönelik ayrımcı dili ve sunumları konusundaki tespitler ve eleştiriler çoğunlukla araştırmaların ortak paydasını oluşturmaktadır. Açıklamada da görüldüğü gibi sorunun doğru cevabı “C” seçeneğinde yer alan medyada çalışan kadınların eğitim durumlarıdır. Bu seçenek feminist medya çalışmalarında medyada kadının temsilinin irdelendiği boyutlardan biri değildir.

İkinci dalga feminist hareketin öncü isimlerinden biri de gazeteci Betty Friedan’dır. Friedan, “Kadınlığın Gizemi” adlı kitabını ilk kez 1963 yılında yayınlar. Kitabında bir kadın gazeteci olarak hem meslek yaşamı içerisinde kadın olmanın hem de II. Dünya Savaşı sonrasında Amerika Birleşik Devletlerinde kadın kimliğini (1945-1960 yılları arası dönemi) sorgulamaya açar. Doğru cevap “E” seçeneğinde yer alan Betty Friedan’dır.

1990’lardan itibaren güzel, başarılı, aile ve iş yaşamını dengelemiş “süper kadın” imgesi medyada dolaşıma girmiştir (Dursun, 2008: 74). Süper kadın imgesi ise kadınlara çok fazla sorumluluk yüklemekte ve bunu başaramayan kadınlar haliyle kendini kötü hissetmektedir. Modern toplumların kent yaşamı içerisinde kadın iyi eğitimli, iş yerinde başarılı, çocuklarını iyi yetiştiren, her daim bakımlı ve güzeldir. Sorunun doğru cevabı “D” seçeneğinde yer alan süper kadındır.

Doğru cevap “A” seçeneğidir. Çünkü 20. Yüzyılın ilk yarısında Amerika’da gazete ve dergilerin kadın sayfaları yapmaya başlamasının ardındaki temel sebep kadınları tüketime yönlendiren reklamlarla donatma ve bunların içeriklerini de kadınları gerçek alıcılar olarak lanse etmeleridir. 1900’lerin başlarında kutsanan bir kadın özgürlüğü ve kadının kamusal alanda olması için feministler tarafından verilen bir mücadele olsa da kadınların kamusal alanda varoluşu reklam sektörü açısından tümüyle tüketen özne olmalarıyladır.

Doğru cevap “B” seçeneğidir. Çünkü reklamların bir sektör olarak simgesel üretiminin tamamı kadın bedeninin denetimi üzerine kuruludur. Modern yaşamın ve metropol hayatının tüm karmaşa, stres ve çok çalışmayı gerektiren temposuna rağmen hep enerjik olmak; her zaman baharla birlikte “fazla kilolardan kurtulmak”; anne olmayı kutsamakla birlikte hep genç ve güzel kalmayı kutsamak eril bakışla kurgulanan kadın bedeninin disipline edilmesidir.

Alımlama çalışmaları farklı özelliklere sahip izleyicilerin medya içeriklerini okumalarında ortaya çıkan farklı söylemlerin anlaşılmasında etkili olmuştur. Hobson’ın (1982) ev kadınlarıyla yaptığı çalışma, toplumsal cinsiyet perspektifinden medya kullanımı odaklı pek çok çalışmaya temel oluşturmaktadır. Brunsdon (1991), kimliğin toplumsal olarak inşa edildiğini, medya program türlerinin kurdukları anlamlarda kültürel yapıyı temel aldıklarını, dolayısıyla da toplumsal cinsiyetin bu programlar aracılığıyla yeniden üretildiğini belirtmiştir. Doğru cevap “C” seçeneğidir.

Doğru cevap “D” seçeneğidir. Çünkü farklı çalışmalarda farklı tanımlar yapılsa da cam tavan, kadınların üst yönetim seviyelerine yükselmelerinin önündeki engeller anlamına gelmektedir. İşyerlerinde kadınları, bilgi ve becerilerini göz ardı ederek daha üst pozisyonlara çıkmalarından alıkoyan görünmez ve kırılmaz engellerdir.

Türkiye Gazeteciler Cemiyeti desteğiyle kadın gazeteciler tarafından hazırlanan Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Haber Kılavuzu önemsenmesi gereken bir başka önemli çabadır. Kılavuzun hazırlanma gerekçesi şöyle ifade edilmektedir: “Nihai amaç, toplumsal cinsiyet eşitliği odaklı habercilik anlayışını yaygınlaştırmak; eril, cinsiyetçi dilin yerine eşitlikçi bir dil yapısını oturmak, bu yönde aktif görevler üstlenmek ve gerek medyada yer alan gerek medyaya konu olan kadını ikincil konumdan çıkarıp; kadının bilgi, beceri ve donanımları ile hak ettiği biçimde yeniden konumlandırılmasına katkı sağlamaktır”. Açıklamada da görüldüğü gibi sorunun doğru cevabı “E” seçeneğidir. Çünkü medyayı toplumsal cinsiyet rollerinin öğretildiği bir mecra haline getirmek Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Haber Kılavuzu’nun hazırlanma gerekçelerinden biri değildir.