TOPLUMSAL CİNSİYET ÇALIŞMALARI

Neolitik dönemin başından itibaren kadınların akbaba, yılan, aslan ve leopar gibi hayvanlarla birlikte temsil edildiği ve bunun bir gelenek haline geldiği; daha sonraki dönemlerde Kubaba, Kybele ve Artemis gibi Ana Tanrıça tasvirlerinde de bu geleneğin devam ettiği görülür. Ana Tanrıça Kybele’nin yırtıcı hayvanlarla betimlendiği heykeller onun kudretli imajını güçlendirir ve kaosu kontrol ederek düzen ve asayişi sağladığını, sevgi ve şefkatinin tüm canlıları kucakladığını vurgular.

Çoktanrılı Mezopotamya kültürlerinin baştanrısı An, göğün kişileştirilmiş halidir; ‘tanrıların kralı’, ‘göğün kralı’ ve ‘ülkelerin kralı’ olarak anılır. Daha sonraki dönemlerde, An’ın yerini baştanrı Enlil alır. Aynı kültürlerde ‘göğün hanımı’ olarak geçen ana tanrıça İnanna/İştar; hiyerarşide baştanrı An/Enlil’in altında, diğer bütün tanrısal varlıkların üstündedir.

Antik Yunan toplumunda kadınların toplumsal cinsiyet kodları oldukça geleneksel
iken ve kadın hiyerarşide erkekten sonra gelirken; Yunan tanrı ve tanrıçaları arasında böyle bir ayrım yoktur, dişi ve eril tanrı ve tanrıçalar benzer güçlere ve hiyerarşide benzer yerlere sahiptir. Güçleri ve etkinlik alanları; cinsiyet kodları ile değil, sahip oldukları özelliklerle ilişkilidir. Antik Yunan toplumunda kadınların toplumsal cinsiyet kodları oldukça geleneksel iken ve kadın hiyerarşide erkekten sonra gelirken; Yunan tanrı ve tanrıçaları arasında böyle bir ayrım yoktur, dişi ve eril tanrı ve tanrıçalar benzer güçlere ve hiyerarşide benzer yerlere sahiptir. Güçleri ve etkinlik alanları; cinsiyet kodları ile değil, sahip oldukları özelliklerle ilişkilidir.

M.Ö. 2. binlere gelindiğinde, Mezopotamya’nın güçlü devletlerinden Asurlular ile yoğun ticaret ilişkisi bulunan ve dönemin önemli devletlerinden olan Hititlerde kadınların ticarette etkin olduklarını, kadın haklarını gözeten bir hukuk sisteminin varlığını ve kadın ile erkeğin pek çok alanda eşit görüldüğünü günümüze gelen çivi yazılı yüzlerce kil tabletten biliyoruz. Kadının erkeğiyle eşit konumu, Geç Hitit Dönemi mezar anıtlarında da karşımıza çıkar.

Farklı kültürel yapılanmaları olan toplulukların keşfi, cinslere ait toplumsal rollerin farklı olabileceğini göstermişti. Normlar ve toplumsal cinsiyet kodları, her toplumda aynı olmayabiliyordu.

Queer hareketi, cinsel kimlikler de içinde olmak üzere, genel anlamda kimlik olgusunun sabit bir durum olmadığını, sürekli olarak yeniden inşa edildiğini vurgular.

Eski Türk toplumlarında kadının ve erkeğin farklı roller üstlenmekle beraber, eşit kabul edildiklerini 8. yüzyıla tarihlenen Orhon Yazıtları’ndan biliyoruz. Orhon Yazıtları’nda bahsedilenlerle, sözlü kültürde destanlar ve masallarla aktarılan anlatılar, birbirini doğrulayan ifadeler içermektedir. İslamiyet öncesi Eski Türk toplumlarındaki kadın algısını bu verilere dayanarak ortaya koyabiliriz: Atlı-göçebe hayatın özellikleriyle uyumlu bir yapıya sahiptir; dinî-mitolojik özellikler taşır; devlet yönetiminde yeri vardır; aile kurumunun etkin ve önemli bir parçasıdır.

Kadın insanlığın yazılı olmayan tarihinden günümüze dek sanat eserlerinde imge olarak varlığını sürdürmesine rağmen, sanatçı olarak varlığını 20. yüzyıldan beri duyurabilmektedir.

Paradigma, herhangi bir alan için geçerli varsayım, kural ve uygulamaların; o alana ait kavrama biçimi ve yaklaşımların tamamıdır. Olaylara ve olgulara bakma biçimimizdir. Bir paradigma mevcut durumu açıklamakta yetersiz kaldığında, paradigmayı oluşturan kavramsal çerçeveleri ve varsayımları yeniden değerlendirmek; bazen de paradigmayı değiştirmek gerekir.

A. Sanatta ve sanat tarihinde eril değer sistemi (erkek bakış açısı) baskındır. Bu yüzden kadınların varlığı, tecrübeleri ve oynadıkları roller ya görmezden gelinmiş ya da yanlış veya eksik yorumlanmıştır.
B. Baskın olan eril değer sistemi, sanat eserlerindeki kadın figürünü cinsel kimliği ve ona atfedilen roller üzerinden sunar. Özellikle Orta Çağ Sanatı’nda kadın imgesi, birbirine zıt iki temanın prototipi olarak karşımıza çıkar: bir yanda baştan çıkarıcı ve düşük ahlaki özelliklere sahip tehlikeli bir figür, öte yanda şefkatli anne ve sadık eş. Baskın sistem, kadını bu roller dışında düşünmeye izin vermez.
C. Baskın olan eril değer sisteminin, ‘sanatsal başarı’ hakkında ürettiği söylem; dış koşullardan bağımsız bir ‘büyük sanatçı’ miti yaratmıştır. Bu mitin profilini çizdiği ‘büyük sanatçılar’ (aralarında kadın yoktur), dehaları ve yetenekleri ile toplumsal koşulların belirleyiciliğini alt etmişlerdir. Bu anlayış, kadın sanatçıların toplumsal koşulları aşacak denli büyük bir deha ve yetenek gösteremedikleri için sanat tarihinde yer bulamadıkları iddiasına zemin hazırlamıştır.

Ancak feminist bakış açısına göre neden kadın sanatçılar yoktur sorusuna verilecek olan cevap, bireyin sahip olduğu veya olmadığı dehasında değil, fakat içinde bulunduğu çeşitli sınıf ve grupların toplumsal ortamı bağlamında hangi olanaklara ulaşabildiği, nasıl cesaretlendirildiği veya engellendiğinde aranmalıdır.

Kadın heykelciklerinin kimi otururken, kimisi de yatar veya çömelmiş vaziyette doğum yaparken tasvir edilmiştir. Fiziksel olarak oldukça güçlü görünen bu kadınların bazıları manevi güçleri de olduğunu vurgular biçimde, yanlarında yer alan leopar benzeri hayvanların üzerine ellerini koymuş, onlara hükmetmektedirler. Anadolu’da bu türden pek çok buluntu arasında en bilineni, Çatalhöyük kazı
alanında ele geçirilmiş Ana Tanrıça heykelciğidir ve M.Ö. 6. binlere tarihlenir.

Kült, bir inanç sistemini oluşturan figür, anlatı, motif ve tapım törenlerinin tamamıdır.

Judy Chicago Birinci Kuşak Feminizm hareketinin kurucularındandır. Cindy Sherman, Marina Abramović, Tracey Emin ve Kara Walker İkinci Kuşak Feminizm hareketine dâhildir.

Gerilla Kızlar 1985’de New York Modern Sanatlar Müzesi’nde açılan ‘Uluslararası Resim ve Heykele Bakış’ sergisinde 169 sanatçıdan yalnızca 13’ünün kadın olmasına tepki göstermek amacıyla bir araya gelmişlerdi. Müzede işi sergilenen kadın sanatçıların sayısının erkek sanatçılardan az olmasını, müzedeki nü (çıplak) kadın resim ve heykellerine yaptıkları göndermeyle eleştirdikleri posterleri (“Do Women Have to be Naked to get into the Metropolitan Museum? / Kadınların Metropolitan Müzesi’ne Girmeleri İçin Çıplak mı Olmaları Lazım?”)  oldukça ses getirmiştir

18. ve 19. yüzyıl Avrupa resmini etkilemiş güçlü akımlardan biri olarak Oryantalizm, bir sanat akımından daha fazlasını ifade eder. Irk ayrımına dayanarak Batı’nın Doğu üzerindeki tahakkümünü meşru kılmak isteyen Oryantalist anlayış, en güçlü argümanlarını resim alanında sunmuştur. Kolayca hazlara kapılabilen düşük ahlaklı, kavrama gücü zayıf ve yönetilmesi gereken bir insan yığını olarak gördüğü Doğu’nun; kendisine hâkim ve akılcı bir insan topluluğu tarafından kontrol edilmesi ve yönlendirilmesi gerektiğine inanan Batı; bu iddiasını kanıtlamak için kadın bedenini gizemli, şehvet uyandıran, hazcı ve
edilgen imge ve kompozisyonlar içinde sıkça resmetmiştir. Bu dönemde Gérôme, Ingres, Tanoux gibi bazı Fransız ressamlar; hamam, harem gibi gerçekte görmeleri mümkün olmayan mekânlardaki kadınların hayali imgelerini resimlerinde bolca kullanırlar.

Osmanlı Dönemi’nin resim geleneği olan minyatür, figüratif betimlemelerin görüldüğü neredeyse tek alandır. Standart erkek tiplemesinin yanında “şehir oğlanı” veya “içoğlan” tabir edilen genç erkekler minyatürlerde sıkça işlenmiştir. Ne kadın ne erkek, hem kadın hem erkek gibi betimlenen bu oğlanlar; Osmanlı toplumundaki çoklu toplumsal cinsiyet kodlarını açıkça göstermektedir

Sanat alanında olduğu gibi toplumsal alanda da iktidar mekanizmalarını eleştiren; imparatorluk, ataerkil aile yapısı,ordu, okul gibi kurumların yerleşik otoritesine karşı çıkarak; toplum dışına itilmiş yoksulların, ezilmişlerin, akıl hastalarının, sokak kadınlarının yanında yer almış olan sanat akımı Dışavurumculuktur. Halk sanatında, farklı uygarlıkların geleneksel sanatlarında, akıl hastalarının veya çocukların çizimlerinde olduğu gibi perspektif kurallarına ve çizim kurallarına uymayan betimlemeler; Dışavurumcu sanatın, kalıplara uymayan özgür sanat anlayışını besleyen kanallardır.

Geleneksel kavram ve teoriler; 20. yüzyıla damgasını vuran savaşları, ekonomik bunalımları, hızla ilerleyen teknolojik ve bilimsel gelişmelerin yarattığı ani değişimi anlamada işlevsiz kalınca, sanat tartışmaları hız kazandı. Sanatın geleneksel öykünmeci yöntemi bu parçalanmış dünyayı anlamak ve anlamlandırmak için yetmez oldu. Somut, düzenli, uyumlu olanın yerini soyut, kaotik, bilinçdışı, uyumsuz olan aldı. Sürrealizm, Kübizm, Dadaizm, Fütürizm, Avangart Sanat, Kavramsal Sanat, Pop Art, Minimalizm ve benzeri hareketler ve karşı duruşlarla sistem sürekli eleştirildi. 19. yüzyıldaki tartışmaların yol açtığı Gerçekçilik, İzlenimcilik gibi akımlar halen figüratif sanat anlayışı ve estetiği üzerinden tanımlanıyorken; 20. yüzyılın ortasında anlamla birlikte estetik kodlar da hızla değişti.

İkinci Kuşak Feminist Hareket, daha bireysel üretimlerde bulunmakta ve toplumsal yapının ve kodların kültürel çözümlemelerine yoğunlaşmaktadır. Toplumsal cinsiyet kodlarını kendi bedenleri üzerinden sorgulayan Cindy Sherman, Marina Abramović, Tracey Emin; din ve ırk üzerinden sorgulayan Shirin Neshat, Kara Walker ile kadın bedeninin temsili üzerinden sorgulayan Gerilla Kızlar (Guerrilla Girls) gibi sanatçılar bu grupta yer alırlar.

Toplum tarafından biyolojik cinsiyet temel alınarak kadına ve erkeğe yakıştırılan ve büyük çoğunluk tarafından doğru kabul edilen bu türden biçilmiş rollere ve davranış belirlenimlerine ‘toplumsal cinsiyet kodları’ diyoruz.