TOPLUMSAL CİNSİYET ÇALIŞMALARI

Erkek ve kadınların birbirinden farklı dünyayı algılamaları birbiriyle aynı olmayan ama birbirini bütünleyen yapısıyla kamusal hayatta yer alması oldukça önemlidir.

Lyotard

Uzun yıllar erkekler tarafından ortaya konulan ve kadını dışlayan bilgiyi üreten felsefeyi
eleştirmek üzere ortaya çıkan feminist düşünürler, 1960’lı yıllarda felsefe alanında doğrudan kadın öznesini ve deneyimlerini ele almış ve 1970’lerden itibaren yeni bir disiplinler arası çalışma alanı olarak feminist felsefeden söz etmeye başlamışlardır.

18. Yüzyılda Amerika’da ilk kez Afrika kökenli bir kadın yazar olarak türlü baskılarla karşılaşan ve kilise tarafından cezalandırılan Jarena Lee, protofeminist dönemin önemli yazarları arasında yer almaktadır.

1900’lü yılların başlarında İngiltere ve Amerika’da pasif direniş, kamu toplantılarını bölme, açlık grevi yapma gibi yollarla kadınların seçme ve seçilme hakkını savunan, az çok organize olmuş ve genellikle orta sınıftan gelen kadınlar tarafından yürütülen radikal kadın hareketlerine Sufraje (Suffrage) Hareketleri denmektedir.

Wollstonecraft, kadınların ve erkeklerin akılcı yeteneklerinin eşdeğer olduğunu belirterek kadınların mevcut eşitsizlik durumlarından eğitim eksikliğini ve erkeğin hizmetinde gelişen sosyalleşmelerini sorumlu görerek tipik bir Aydınlanmacı liberal
feminist çizginin temelini ortaya koymuştur.

Judith Butler, Kuir Teori (Querr Theory) adı verilen ve tüm toplumsal cinsiyet kimliklerini reddeden teorisine göre istikrarsız cinsel kimliklerin var oluşu ile birlikte tüm kurgulanmış norm kimliklere dair düzenin sarsılacağını ifade etmektedir.

İlk kez 1970’li yıllarda Avrupa’daki üniversitelerde akademik düzeyde bağımsız bir
alan olarak ortaya çıkan kadın araştırmaları alanı, Türkiye’de 1990’lı yılların başında kurumsallık kazanabilmiştir.

Mor Çatı Kadın Sığınağı Vakfı 1990 yılında kurulmuştur.

Postmodernizm, bir anlamda kadın kimliğini ortadan kaldırmıştır. Herhangi bir şekilde kadın kimliği, kadın olmayan kimliğine göre belirleneceği için bu durumun her zaman kadının dışlanmasının temel nedeni olduğu iddia edilmektedir.

August Comte tarafından oluşturulan pozitivist yaklaşıma göre, insanlar, özgür iradeleriyle değil, rasyonel olarak hareket ederler ve davranışları dış güçler tarafından şekillendirilir. Toplumsal cinsiyet çalışmalarında ancak nicel verilerin analizi gibi sınırlı kapsamda bu yönteme başvurulmuştur.

Kadın haklarını ilk düşünen, tartışan, şekillendiren aktivistlerin etrafında oluşan feminist hareketlerin protofeminist hareketler olarak nitelendirilmesi eleştirilse de feminist düşüncenin 19. Yüzyıl’ın çok öncesinde de güçlü bir karşılığını bulmak mümkündür. Örneğin Simone de Beauvoir’ın eserlerinde adı geçen ve Ortaçağ’daki kadın erkek ilişkilerinin analizi ile sosyal statüsü ne olursa olsun kadınların işbirliği içinde olmaları ve çalışma hayatında olmaları gerektiğini savunan Christian de Pisan, önemli bir karakterdir. De Pisan tarafından 14. yüzyılda kaleme alınan Kent Kadınlarının Kitabı (The Book of the City of Ladies) içindeki yazı ve şiirlerin Avrupa’nın ilk feminist düşüncesi olduğunu söylemek mümkündür.

Postmodern bilgiye göre gerçek, özgürlük, eşitlik, adalet gibi kavramlar evrensel olmaktan uzak üst anlatılardır. Modernizm düşüncesi, evrensellik iddiasıyla birlikte çeşitli dil oyunları da kullanarak bu üst anlatıları meşrulaştırmaya çalışmıştır. Oysa herkesin gerçeği kendine göre farklı olduğu gibi özgürlük, eşitlik, adalet gibi kavramlar da nereden bakıldığına göre anlam değiştirebilmektedir. Bu yaklaşım aynı zamanda kadın ve erkek arasındaki ilişki sorunsalına da farklı bir bakış sunmuştur. Zira gerek aydınlanma, gerekse aydınlanma etkisiyle gelişen modern düşünce, temelinde erkek merkezlidir ve ortaya çıkan üst anlatılar de erkek merkezli değerler ekseninde evrenselleştirilmeye çalışılmıştır. Bir anlamda gerek Birinci Dalga gerekse İkinci Dalga feminist hareketler tarafından odaklanılan kadın sorunları bir anlamda erkek merkezli evrensel değerler ekseninde sorun haline gelmiştir. Bu durumda kadınlık kavramı erkeklik kavramının ötekisi olarak kurgulandığı için kadın sorunlarının da var olmasının ön şartı erkek egemen sistemin varlığına dayandırılmıştır.

Butler güç ve söylem ekseninde herhangi bir toplum ya da kültür içindeki ilişki biçimlerinin özneyi konumlandırdığını ileri sürmüştür. Böylelikle oluşan her özne, beraberinde farklı olanı ve dışlayan-dışlanan ilişkisini de içermiştir. Bu çerçeveden hareketle, her türlü kategorik değerlendirmenin ve genellemenin reddedildiği postmodern düşüncenin etkisindeki feminist çalışmalarda da tek bir kadın kimliği kabulü ve kadın sorunları genellemesinin bulunmadığını, farklı kadınlıklar farklı kadın sorunlarının var olduğunun kabul edildiğini söylemek mümkündür. Postmodernizm, bir anlamda kadın kimliğini ortadan kaldırmıştır. Butler, herhangi bir şekilde kadın kimliği, kadın olmayan kimliğine göre belirleneceği için bu durumun her zaman kadının dışlanmasının temel nedeni olduğu iddia etmektedir. Böylece nesnel bilgilere ulaşma gayreti bir kenara bırakılarak öznel verilerin da göz önüne alınması gerekliliği kabul görmeye başlamıştır.

Sarah Grimke, 19. Yüzyıl feminist hareketlerinin önemli kadın eylemcilerindendir. Amerikan halkını kadın erkek eşitliğine ilişkin aydınlatmak üzere çıktığı konferans turlarında yazdığı notlarını Eşitlik Üzerine kitabı içinde bir araya getirmiştir. Grimke, kadınların erkeklerle eşit anayasal hak ve özgürlük taleplerini dile getiren klasik liberal feminist düşünce içinde önemli bir yere sahiptir. Grimke’nin kadınları kralların mutlak despotizmine karşı direnen halklarla özdeşleştirdiği ve kadınların erkek despotizmi altında baskı altında olduğu tespiti, kendisinden yaklaşık yüz yıl sonra yaygınlık kazanacak radikal feminist hareketin de ilk öncülü olarak kabul edilmektedir.

Marksizm ile toplumsal cinsiyet arasında bir bağ kuran Chodorow, Anneliğin Yeniden Üretimi isimli eserinde aile içindeki cinsiyetçi işbölümünün cinsiyetler arasında farklılıkları
ve sömürü ilişkilerini oluşturduğunu ve bu ilişki biçiminin her ailede anne tarafından yeniden üretildiğini belirtmektedir. Chodorow, cinsiyete dayalı sosyal rollerin ailenin içinde geliştiğini savunarak, çocuğun anneyle kurduğu ilişkinin nesneyle kurduğu ilişkileri etkilediği teorisinden hareketle, geleneksel aile yapısına göre kurulan bu ilişkinin erkeklerde bağımsızlık, kadınlarda ise bağımlılık ve duygusal yoğunluk temelli davranışların oluşmasını sağladığını ileri sürmektedir. Böylelikle erkeğin göreceli olarak rasyonel kişilik özelliklerinin kapitalist üretim dünyasında uygun bir zemin oluşturduğu, kadınların aile içinde biçimlenen özelliklerinin ise anneliğin yeniden üretimiyle mevcut ilişkiler sistemini devam ettirdiğini belirtmiştir.

Feminizmdeki postmodern etkinin temel düşünsel kaynaklarından biri olan eser Judith Butler'ın Cinsiyet Belasındır. Butler burada heteroseksüel çerçevenin kadınlık ve erkekliğe dayalı zorunlu ikili cinsiyet, beden, cinsellik ve toplumsal cinsiyet kategorilerini meydana getirdiği için heteroseksüelliğin tamamen reddini ileri sürmektedir. Butler’e göre heteroseksüel anlayışın olmadığı yerde doğal olarak kadınlık ve erkeklik arasında bir güç
ilişkisi de olmayacaktır. Butler’ın bu eserde öne sürdüğü Kuir Teori (Querr Theory) adı verilen ve tüm toplumsal cinsiyet kimliklerini reddeden teorisine göre istikrarsız cinsel
kimliklerin var oluşu ile birlikte tüm kurgulanmış norm kimliklere dair düzenin sarsılacağını ifade edilmektedir.

Osmanlı'da protofeminist hareketler içinde erkeklerle eşit yurttaş ve insan haklarına sahip olma taleplerinin açıkça dile getirildiği kadın dernekleri fikirlerini yaymak için pek çok gazete ve dergi çıkartılmıştır. Bahsi geçen dergilerde kadının kocasını boşayabilme hakkının sorgulanmasından kılık kıyafete yönelik yasakların eleştirisine, küçük yaşta evlilikleri sorgulayan tartışmalardan çalışma hayatında kadınların var olma mücadelelerine ilişkin pek çok konuya yer verilmiştir.

Erken Cumhuriyet döneminde kadın hareketlerinin yalnızca devletin izin verdiği ölçüde ve eril onayı sınırlarına hapsedildiğinin en güzel örneklerinden biri Nezihe Muhiddin ve onun siyasetteki deneyimi olmuştur. Milli mücadelenin başarıyla sonuçlanmasının ardından yeni kurulacak yönetim sisteminin cumhuriyet olacağını öngörerek kadın hakları hareketlerinin meşru zemini için bir siyasi parti kurmanın faydalı olacağını düşünen Nezihe Muhiddin cumhuriyet kurulmadan birkaç ay önce Kadınlar Halk Fırkasını kurmaya teşebbüs etmiş, ancak bu talebi reddedilmiştir. Bunun üzerine 1924’te kurulan Türk Kadınlar Birliği çatısı altında bir araya gelen dönemin kadın hareketi temsilcileri, 1925’te kadınların seçme ve seçilme hakkının olmadığı ilk seçimde Halide Edip’i ve Nezihe Muhiddin’i aday göstermiş ancak sonuç başarısız olmuştur.

12 Eylül 1980 darbesiyle birlikte yasaklanan toplumsal hareketler döneminin ardından sivil
siyasete geçiş dönemiyle birlikte hızla yeniden örgütlenen ve ilk kez “sokağa çıkan” hareket, feminist hareket olmuştur. Onun öncesinde de Yazarlar Kooperatifi çatısı altında bir araya gelen feminist düşünürler, 1982 yılı içinde Somut Edebiyat Dergisi dördüncü sayfasının feministlere ayrılmasını sağlayarak harekete görünürlük kazandırmıştır. 1980’li yıllardaki ilk feminist örgütlenme ise 1984 yılında kurulan feminist yayınevi, Kadın Çevresi Yayınları olmuştur. Adı geçen yayınevi, Türkçe’ye feminist düşüncenin aktarılması işlevinin yanı sıra bu yayınevi dâhilinde dönemin feminist düşünür ve aktivistlerinin de bir araya gelmesine olanak tanımıştır.