TOPLUMLA SOSYAL HİZMET

Kalkınma: Bir ülkenin, toplumsal ve eko-nomik yapısını geliştirme, gelişmiş çağdaş ülkelere yetişme durumudur. Sanayileşme ve kentleşmeyle birlikte karmaşıklaşan insan ilişkileri ve toplumsal yapı sorunlarını çözmek geleneksel yöntemlerle mümkün olmadığı için kısa, orta ve uzun vadeli sosyal planlamaya ihtiyaç duyulmaktadır. Ülkelerin kalkınmışlığının göstergesi olarak kabul edilen ekonomik büyüme toplumsal sorunların çözümünde tek başına yeterli olamamaktadır. Hızlı ekonomik kalkınmanın etkisiyle ortaya çıkan toplumsal eşitsizliklerin ve gelir dağılımındaki dengesizliğinin giderilmesi için sosyal kalkınmanın da planlanmış olması gerekir. Çünkü asıl kalkınma, özgürlüklerin ve sosyal hakların genişletilmesiyle mümkündür. Bu nedenle kalkınmanın anlaşılmasında son otuz yıldır sosyal göstergeleri de içine alan İnsani Kalkınma Endeksi (Human Development Index-HDI) ölçütleri kullanılmaktadır.

Sosyal planlamanın temel niteliklerini anlamak için önce planlamanın tarihine bir göz atmakta yarar görülmektedir. Devletin ekonomik ve toplumsal hayata müdahalesinin bir aracı olan planlama daha çok gelişmekte olan ülkelerde ekonomik kalkınma amacıyla uygulanmaktadır. Kuzey Amerika’da başlayarak Avrupa’ya ve tüm dünyaya yayılan 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı’nın etkisiyle Türkiye 1930 yılından itibaren İktisat Vekâleti (Bakanlığı) vasıtasıyla sanayi planı hazırlıklarına başlamıştır. 1934 yılında Birinci Sanayi Planı (Birinci Plan) hazırlanmış; ham maddesi yurt içinde olan sanayinin geliştirilmesine ve tüketim mallarına öncelik verilmesine karar verilmiştir. 1938 yılında İkinci Plan hazırlanarak Bakanlar Kurulu tarafından yürürlüğe konulmuş; üretim mallarına ve ara mallara öncelik verilmiştir. Bu planlarda daha çok kamu iktisadi teşebbüslere yer verilmiş, sosyal hizmetle ilgili herhangi bir amaca yer verilmemiştir. Türkiye’de 1950’ye kadar İkinci Dünya Savaşı’nın da etkisiyle geçici planlar yapılmış, 1950-1960 arası ekonomik kalkınma hükûmet programlarıyla yürütülmüş, 1960’dan itibaren ise Kalkınma Planları dönemi başlamıştır. 1980’li yıllardan sonra da tam bir serbest piyasa ekonomisine yapılmıştır. Özetleyecek olursak Türkiye’de planlama deneyimi temel olarak üç süreçten geçerek günümüze kadar gelmiştir: 1930’ların sanayi planlaması, 1960-1980 yılları arasındaki kalkınma planlaması, 1980 sonrası özel sektör ağırlıklı piyasa planlaması şeklinde planlı kalkınma süreci devam etmiştir.

Daha önceki planlarda sosyal hedeflere yer verilmezken 1960 yılından itibaren hazırlanan Beş Yıllık Kalkınma Planlarında iktisadi ve toplumsal sorunlar birlikte ele alınmaya başlanmıştır (Ekiz & Somel, 2007).  5 Ekim 1960 yılında kurulan Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) devletin ekonomik, sosyal ve kültürel amaçlarının belirlenmesinde hükûmetlere danışmanlık yapmış, kalkınma planlarını ve yıllık planları hazırlamıştır. 2011 yılında kapatılan DPT’nin görevini Kalkınma Bakanlığı sürdürmüştür. 2018 yılında ise Kalkınma Bakanlığı ile Maliye Bakanlığının Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü birleşerek Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı oluşturulmuştur.

Planlama: Şimdiki veriler ve gelecekteki muhtemel gelişmelerin ışığı altında belli bir amaca ulaşmada izlenecek yolu gösteren bir süreçtir.  Planlama olmaksızın diğer süreçlerde başarıya ulaşmak mümkün değildir. Bu nedenle örgüt hiyerarşisi içinde üst kademe yöneticilerin en çok zaman harcadıkları fonksiyon planlama ve örgütleme olmak zorundadır (Genç, 2012). Sosyal politikalar oluşturulurken ya da sosyal hizmet programları hazırlanırken yönetim sürecinin birinci aşaması olan planlamanın modern yaklaşımlardan yararlanılarak gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Planlama, sosyal politika ve sosyal hizmet amaçlarına ulaşmak için ne yapılması gerektiğini belirten bir araçtır. Planlama sayesinde amaçlara ve hedeflere ulaşmak için kurumun elindeki imkân ve kaynakların tahsisi, yapılacak işlerin zaman çizelgesi içinde programlanması, bu işleri yapacak insan kaynağına görevlerin dağıtılması ve eylem için uygun yöntemlerin seçilmesi mümkün olmaktadır (Eren, 2009).

Sosyal planlama, sosyal riskleri ve değişimi rasyonel olarak yönetebilmek için bilgi toplamayı, alternatif eylem yollarını betimlemeyi ve eyleme nasıl geçileceğini belirlemeyi içeren bir süreçtir (Brody & Nair, 2020). Sosyal planlama sosyal risklere ve sorunlara yönelik önlem almayı ya da çözüm bulmayı hedeflediği için geleceğe ait tahmin yapmayı gerektirmektedir. Bu açıdan sosyal planlama; amaçların seçilmesi, politikaların oluşturulması, ele alınacak programların karşılaştırılması ve yöntemlerin belirlenmesi gibi hususlarda verilecek kararları kapsamaktadır. Diğer teknik planlamalarda olduğu gibi sosyal planlamanın da işlevini yerine getirebilmesi için bazı temel ilkelere uygun olarak hazırlanması gerekmektedir. Bu ilkeler şunlardır (Genç, 2012):

Sosyal planlama, sosyal riskleri ve değişimi rasyonel olarak yönetebilmek için bilgi toplamayı, alternatif eylem yollarını betimlemeyi ve eyleme nasıl geçileceğini belirlemeyi içeren bir süreçtir (Brody & Nair, 2020). Sosyal planlama sosyal risklere ve sorunlara yönelik önlem almayı ya da çözüm bulmayı hedeflediği için geleceğe ait tahmin yapmayı gerektirmektedir. Bu açıdan sosyal planlama; amaçların seçilmesi, politikaların oluşturulması, ele alınacak programların karşılaştırılması ve yöntemlerin belirlenmesi gibi hususlarda verilecek kararları kapsamaktadır. Diğer teknik planlamalarda olduğu gibi sosyal planlamanın da işlevini yerine getirebilmesi için bazı temel ilkelere uygun olarak hazırlanması gerekmektedir. Bu ilkeler şunlardır (Genç, 2012):

Sosyal hizmet örgütleri için hazırlanan stratejik planlarda doğru kararların verilebilmesi için nesnel olarak yapılmış kapsamlı ve uygun bir mevcut durum analizine ihtiyaç duyulmaktadır. Mevcut durum analizi, sosyal hizmet örgütünün çözüm bulmaya çalıştığı sorunlar ve ihtiyaçlar ile örgütün kaynak ve kabiliyetleri arasındaki uyumu ve dengeyi sağlayabilmek için yapılmaktadır (Songür, 2011). 

Sosyal planlamanın bir parçası olarak stratejik plan hazırlama aşamasında sosyal hizmet örgütlerinin uygun amaç, hedef ve stratejiler oluşturabilmesi için fırsat ve tehditler ile güçlü ve zayıf yönleri incelemesi ve analiz etmesi gerekmektedir. GZTF analizinin amacı, örgütün güçlü yanlarına odaklanmak, zayıf yanlarını güçlendirmek, fırsatlardan yararlanmak ve tehditleri ortadan kaldıracak stratejiler geliştirmektir (Dyson, 2004). Örgütün güçlü ve zayıf yönlerinin belirlenmesi için iç analiz, fırsat ve tehditlerin belirlenmesi için dış analiz gerçekleştirilmektedir. İç analizde örgütün mevcut durumu, insan kaynakları, araç-gereçleri, fiziksel mekânı, teknoloji kullanımı, örgüt yapısı, kültürü, bütçesi, sunduğu hizmetler gibi pek çok açıdan değerlendirilmesi yapılır. Bu sayede örgütün hangi konularda yetersiz kaldığı veya programlarını yürütmek için nelere ihtiyacı olduğu dürüst bir şekilde tartışılmış olur. Dış analizde ise örgütün içinde yer aldığı dış Neredeyiz? Durum analizi Iç ve dıs çevre analizi GZTF analizi Nerede olmak istiyoruz? Misyon ve vizyon Stratejik amaç ve hedeer Gitmek istedigimiz yere nasıl ulasırız? Temel değerler Satratejiler ve faaliyetler Basarılarımızı nasıl ölçeriz? Izleme Degerlendirme çevrede var olan ve örgütün faaliyetlerini olumlu olumsuz etkileme potansiyeline sahip olan, demografik, politik, sosyal, kültürel, teknolojik ve ekonomik faktörler değerlendirilir. Dışsal gerçekler içsel zayıflıklara neden olacağı için örgütün hizmet sunumunu etkileme potansiyeli olan çevrenin analiz edilmesi gerekir (Brody & Nair, 2020). 

Ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlarla iş birliği seçeneği bir fırsattır. Bunun dışındaki tüm seçenekler yapılan analiz sonucu karşılaşılabilecek dış çevre kaynaklı tehditlerdir.

Sosyal hizmet örgütleri için hazırlanan stratejik planlarda doğru kararların verilebilmesi için nesnel olarak yapılmış kapsamlı ve uygun bir mevcut durum analizine ihtiyaç duyulmaktadır. Mevcut durum analizi, sosyal hizmet örgütünün çözüm bulmaya çalıştığı sorunlar ve ihtiyaçlar ile örgütün kaynak ve kabiliyetleri arasındaki uyumu ve dengeyi sağlayabilmek için yapılmaktadır (Songür, 2011). 

Sosyal planlamanın bir parçası olarak stratejik plan hazırlama aşamasında sosyal hizmet örgütlerinin uygun amaç, hedef ve stratejiler oluşturabilmesi için fırsat ve tehditler ile güçlü ve zayıf yönleri incelemesi ve analiz etmesi gerekmektedir. GZTF analizinin amacı, örgütün güçlü yanlarına odaklanmak, zayıf yanlarını güçlendirmek, fırsatlardan yararlanmak ve tehditleri ortadan kaldıracak stratejiler geliştirmektir (Dyson, 2004). Örgütün güçlü ve zayıf yönlerinin belirlenmesi için iç analiz, fırsat ve tehditlerin belirlenmesi için dış analiz gerçekleştirilmektedir. İç analizde örgütün mevcut durumu, insan kaynakları, araç-gereçleri, fiziksel mekânı, teknoloji kullanımı, örgüt yapısı, kültürü, bütçesi, sunduğu hizmetler gibi pek çok açıdan değerlendirilmesi yapılır. Bu sayede örgütün hangi konularda yetersiz kaldığı veya programlarını yürütmek için nelere ihtiyacı olduğu dürüst bir şekilde tartışılmış olur. Dış analizde ise örgütün içinde yer aldığı dış Neredeyiz? Durum analizi Iç ve dıs çevre analizi GZTF analizi Nerede olmak istiyoruz? Misyon ve vizyon Stratejik amaç ve hedeer Gitmek istedigimiz yere nasıl ulasırız? Temel degerler Satratejiler ve faaliyetler Basarılarımızı nasıl ölçeriz? Izleme Degerlendirme çevrede var olan ve örgütün faaliyetlerini olumlu olumsuz etkileme potansiyeline sahip olan, demografik, politik, sosyal, kültürel, teknolojik ve ekonomik faktörler değerlendirilir. Dışsal gerçekler içsel zayıflıklara neden olacağı için örgütün hizmet sunumunu etkileme potansiyeli olan çevrenin analiz edilmesi gerekir (Brody & Nair, 2020). 

Kurumlar arası bilgi paylaşımı, koordinasyon ve iş birliğinin geliştirilmesi ihtiyacı seçeneği iç çevre analizinde zayıf yönler arasındadır. Bunun dışındaki tüm seçenekler yapılan analiz sonucu karşılaşılabilecek güçlü yönlerdir.

Sosyal planlamanın uygulamaya aktarılması planda belirlenen amaç ve hedeflerin programlar, kaynak ve prosedürler yardımıyla fiiliyata yansıtılmasıdır. Planlanan hedeflere ulaşmak için yapılması gereken en önemli işlerden birisi de eylem planlarının hazırlanmasıdır. Eylem planında belirlenen amaç, hedef ve faaliyetlere göre bir yıllık süreçte kurumun neyi, ne zaman, kiminle, nasıl yapacağı gösterilmektedir. Sosyal planın uygulama aracı olan eylem planları hazırlanırken belli başlı sorulara cevap verilmesi gerekmektedir (Küçüksüleymanoğlu, 2008):

Sosyal planlama sayesinde oluşan kurumsal kimlik ve aidiyetle gönüllülerin motivasyonunu yüksek tutmak mümkün olmaktadır. Örgütün planlı hareket etmesi üyelerin yapacağı görevin, rol ve sorumlulukların sınırlarının çizilmesini, yapılan işle ilgili geri bildirim alınmasını, yöneticilerle üyeler arasında etkili koordinasyonun sağlanmasını kolaylaştıracaktır. Sosyal planlamanın STK’lara önemli katkılarından birisi de örgütün sürdürülebilirliğinin sağlanmasıdır. STK’lar kâr amacı gütmediği için faaliyetlerinin sürdürülebilir olması açısından bazı temel bazı kriterleri yerine getirmesi beklenmektedir (Akgemci, 2007):