TOPLUMLA SOSYAL HİZMET

Planlı değişim süreci: Sosyal hizmet uzmanının mesleki bilgi ve becerilerini kullanarak çözüme yönelik değişimi gerçekleştirmek için izlediği sistematik adımlardır.

Brueggemann planlı değişim sürecini belirli görevler üzerinden kavramsallaştırmıştır:
1. Amacı ya da hedefi belirle
2. Sorunla ilgili bilgi topla
3. Alternatif çözüm yolları üret
4. En iyi ve en az maliyetli çözümü belirle
5. Bir strateji ya da eylem planı hazırla
6. Çözümü uygulamaya koy
7. Sonuçları değerlendir

Ön değerlendirme: Bu aşama planlı müdahalenin gerçekleştirilmesine zemin hazırlayan bilgilerin toplandığı aşamadır.

Toplulukla bağlantı kurma aşamasında dikkate alınması gereken bazı ilkeleri öncelikle ele almak gerekir. Bunları birkaç başlık altında şöyle toplamak ve açıklamak mümkündür:
• Öğrenmeye açık olma,
• Topluluğun dilinden anlama,
• Algılardaki göreceliliği fark etme,
• Davranış kalıplarını görme,
• Gözlem becerilerini kullanma,
• Bağlantı noktaları oluşturma.

Algılardaki göreceliliği fark etme: İnsanların çeşitli sorun ve ihtiyaçlara yönelik düşünceleri görecelilik arz eder. Bu nedenle, yapılacak bir değerlendirme sürecinde topluluğa ilişkin bireylerin sunduğu farklı bilgilerin kişisel algılarıyla şekillendiğini ve tümüyle doğru ve geçerli olmayabileceğini fark etmek gerekmektedir. Çeşitli durumlar hakkında ne düşündüğümüz veya bildiklerimizi
nasıl yorumladığımız gerçeklik algımızı şekillendirir.

Toplulukla bağlantı kurma aşamasında bağlantı noktaları olarak ele alınabilecek önemli kişileri şu kategoriler altında değerlendirmek mümkündür:

Sorunu deneyimleyen kişiler

İnsani hizmet sağlayanlar

Kamu görevlileri/ yerel yöneticiler

Toplulukta etki sahibi olan kişiler

Aşağıda belirtilen noktalar sosyal hizmet uzmanlarının çalıştığı topluluğa ilişkin bir profil geliştirmesine yardımcı olacaktır:

Tamamlayıcı bilgiler, nüfus yapısı, topluluğun geçmişi, coğrafi ve çevresel koşullar, inançlar ve tutumlar, yerel siyaset, yerel ekonomi ve iş dünyası, gelir dağılımı, barınma ve konut, eğitim kurumları ve programları, sağlık ve sosyal refah sistemleri, kamusal güvenlik ve adalet sistemi, bilgi kaynakları ve kamuoyu.

Ön değerlendirme sürecinde üzerinde durulması gereken başlıca hususlar:
• Topluluğun yapısı
• Topluluktaki önemli sorunlar
• Önemli kişiler ve paydaşlar
• Kaynaklar ve engeller
• Çözüme yönelik öncelikler

Temel olarak güçlü ve zayıf yanları şu başlıklar altında değerlendirmek mümkündür:
• İnsan kaynağı: Çalışanlar, gönüllüler, hedef kitle, önemli kişiler
• Fiziksel kaynaklar: Konum, yapılar, araç gereçler
• Parasal kaynaklar: Hibeler, bağışlar, sosyal yardımlar, yardım sağlayan kuruluşlar
• Etkinlikler ve süreçler: Yürütülen plan ve programlar, işleyen sistemler
• Önceki deneyimler: Kazanılan bilgi ve beceriler, başarı, itibar

Analizin dışsal faktörlerine en az içsel faktörler kadar önem verilmesi gerekir. Nitekim hiçbir grup, mahalle veya topluluk dışarıdan gelen etkilerden bağımsız değildir. Bu nedenle çevresel etkenleri de en iyi şekilde analize yansıtmak gerekmektedir. Bunun için şu başlıklara dikkat etmek yararlı olacaktır:
• Alanda ve kültürde gelecekte ortaya çıkabilecek eğilimleri dikkate almak
• Yerel, ulusal ve küresel ekonomik koşullar
• Yararlanılabilecek kaynaklar
• Değişen demografik yapı (yaş, cinsiyet, etnik köken, kültür vb.)
• Fiziksel koşullar (kullanılabilir ve geliştirilebilir mekânlar)
• Yasal düzenlemeler (örn. yeni çıkan yasalar ve yönetmelikler)
• Yerel, ulusal ve küresel çapta yaşanan gelişmeler

Planlı değişim süreci: Sosyal hizmet uzmanının mesleki bilgi ve becerilerini kullanarak çözüme yönelik değişimi gerçekleştirmek için izlediği sistematik adımlardır.

Toplumla çalışma bağlamında planlı değişim süreci literatürde farklı biçimlerde yer alsa da temelde benzer bir kurguya sahiptir. Brueggemann (2006) bu süreci belirli görevler üzerinden kavramsallaştırmıştır: 1. Amacı ya da hedefi belirle. 2. Sorunla ilgili bilgi topla. 3. Alternatif çözüm yolları üret. 4. En iyi ve en az maliyetli çözümü belirle. 5. Bir strateji ya da eylem planı hazırla. 6. Çözümü uygulamaya koy. 7. Sonuçları değerlendir. Bu görevler toplumla çalışma odaklı planlı değişim sürecinin temel yapısını anlamamıza yardımcı olur. Yukarıda verilen aşamalarda verilen görevler karşımıza çoğunlukla planlı değişim aşamaları olarak çıkmaktadır.

Bağlantı kurma: Uygulayıcının sürece adapte olduğu başlangıç aşamasıdır. Bu aşamada sosyal hizmet uzmanının öncelikli görevleri ele alınan sorunla ilgili topluluğun desteğini almak üzere sorundan etkilenenler ve diğer önemli kişilerle temas kurmaktır.

Topluluğun dilinden anlama: Her topluluğun kendine özgü iletişim kalıpları, düşünce biçimleri ve eylemleri bulunabilir. Toplulukta gözlemlenen bazı davranış kalıpları ve tutumlar çoğu zaman topluluğun kültürü, sosyal etkileşim biçimleri ve tarihsel geçmişi bağlamında anlam kazanır. Dolayısıyla bunların bir kısmı topluluğa sonradan dahil olmaya çalışan bir uzman için akla yatkın görünmeyebilir ancak bunların topluluk için önemini anlamak çok önemlidir. Örneğin; Amerikan toplumunda beyazlar ve siyahlar arasındaki ırka dayalı ilişkileri anlamak için başta kölelik olmak üzere tarihsel bağlama ilişkin bilinmesi gerekenler olduğunu anlamak gerekir.

Topluluğa ilişkin doğru bir gözlem oluşturabilmek için insanların davranışlarını ve günlük yaşam alışkanlıklarını etkilemeyecek yöntemler kullanmak en doğrusudur. Bunun için mümkün olduğunca göze batmayacak şekilde davranmak gerekmektedir. Bir grup gözlemci olarak mahallenin sokaklarında dolaşıp fotoğraflar çekmek, not defterine çeşitli notlar almak gibi yaklaşımlar dikkat çekebilir. Bunun yerine topluluk içinde güven kazanmaya ve içten bir bakış elde etmeye yönelik katılımcı gözlemler daha yararlı olacaktır. Bununla birlikte toplulukta sosyal yaşamın devam ettiği ortamlarda bulunmak da önemli bir gözlemi gerçekleştirmek ve bağ kurmak için fırsatlar doğurabilir. Örneğin, topluluktaki bir kahvehanede, markette, berberde konuşulanlar orada olup bitenlere dair önemli ipuçları sağlayabilir.

Toplulukla bağlantı kurma aşamasında bağlantı noktaları olarak ele alınabilecek önemli kişileri şu kategoriler altında değerlendirmek mümkündür (Hampton ve Heaven, 2020; Netting vd., 2017): Sorunu deneyimleyen kişiler, insani hizmet sağlayanlar, kamu görevlileri/yerel yöneticiler ve toplulukta etki sahibi olan kişiler.

Topluluktaki kaynaklar veya değerler topluluktaki yaşam kalitesini yükseltmeye yönelik olarak değerlendirilebilecek insanları, organizasyonları ve kurumları, binaları, boş alanları veya araç-gereçleri içerebilir. Mahalledeki çocuklarla oyun yoluyla beceriler öğreten bir gönüllü, kadınların el emeği ile ürettikleri eşyaları kullanıcılara iletmek üzere oluşturulan bir kooperatif, insanların temiz hava alabilecekleri ve dinlenebilecekleri bir park bu bağlamda verilecek örnekler arasındadır. Tüm bunlar yaşanan topluluktaki yaşamı zenginleştiren ögelerdir (Berkowitz ve Wadud, 2020).

Topluluğun sorun ve ihtiyaçlarına belirleyip bunlar içinde öncelikli olanları belirlemek ön değerlendirme sürecindeki bir diğer önemli yaklaşımdır. Bu yaklaşım toplulukta karşılaşacağımız çok farklı sorulara nasıl yanıt verebileceğimiz konusunda bize mantıksal bir çerçeve sağlar.

Topluluğu ve topluluğun işlevselliğini betimleyen bilgilere farklı kaynaklardan ulaşmak mümkün olabilir. Nüfus sayımı verileri, ekonomik göstergeler, halk sağlığı raporları, topluluk sorunlarına ilişkin önceki çalışmalar, topluluk sorunlarına ilişkin hazırlanan plan ve projeler, insani hizmet kurumlarının yönergeleri ve diğer resmi kayıtlar önemli bilgi kaynakları olabilir. Ancak bu tür belgelerin var olmadığı veya sunulan bilgilerin eski ya da geçerliliğini yitirdiği durumlarla da sıkça karşılaşılmaktadır. Bu nedenle sosyal hizmet uzmanının topluluğu tanımaya yönelik çaba göstermesi eksik bilgileri tamamlamaya yönelik bir değerlendirme planı geliştirmesi gerekmektedir. Aşağıda belirtilen noktalar sosyal hizmet uzmanlarının çalıştığı topluluğa ilişkin bir profil geliştirmesine yardımcı olacaktır (Sheafor ve Horejsi, 2006): Tanımlayıcı bilgiler, nüfus yapısı, topluluğun geçmişi, coğrafya ve çevresel koşullar, inançlar ve tutumlar, yerel siyaset, yerel ekonomi ve iş dünyası, gelir dağılımı, barınma ve konut, eğitim kurumları ve programları, sağlık ve sosyal refah sistemleri, kamusal güvenlik ve adalet sistemi, bilgi kaynakları ve kamuoyu.

Özel işletmelerle birlikte kamu kurumları ve sivil toplum örgütleri belirli bir konuda örgütsel sürece ilişkin olan biteni değerlendirmek için SWOT analizine başvurabilmektedir. Toplumla sosyal hizmet uygulamalarında da kendine yer bulan bu yöntem ön değerlendirme süreci açısından da kullanışlı bir yöntem olarak değerlendirilebilir.