HER YERDEKİ SES: RADYO

Önceleri telsiz olarak adlandırılan radyonun bir kitle iletişim aracına dönüşmesi, halka radyo sinyalleri aracılığıyla iletiler gönderme düşüncesiyle başlar. Radyo alıcılarının satılması için radyo yayınlarının yapılması ve halkın ilgisini çekecek programların üretilmesi gerekmektedir. Bu noktada iki olgu öne çıkmaktadır. Bunlardan ilki, bir kitle yaratabilecek kadar çok radyo alıcısı üretmek ve bu radyoları tüketicilerin alabilmelerini sağlamaktır. İkincisi ise, radyo iletilerini düzenli ve sürekli bir biçime sokarak, radyo yayınları haline dönüştürebilmektir.

• İlki yayınların bütünüyle devletlere bağlı kurum ve kuruluşlar tarafından yapıldığı tam devletçi modeldir.
• İkincisinde ise radyo yayınları devlet ve özel sermaye ortaklığında gelişir ya da devlete bağlı bir özerk kurum tarafından yayınlar yapılır.
• Üçüncü modelde ise radyo yayınları bütünüyle ticari sermayeye bırakılır ve devlet bu modelde sadece düzenleyici ya da denetleyici bir görev üstlenir.

Doksanlı yılların başlarında yasal bir zemini olmamasına rağmen özel radyo ve televizyon yayınları fiilen başlamış ve yaklaşık 4 yıl Türkiye’de yasal olmayan yayınlar dönemi yaşanmıştır. Bu dönem içinde birçok radyo özel kanalı kurulmuş ve bu radyo kanalları herhangi bir denetime maruz kalmamışlardır. Bu kanalların yayınlarını düzenleyecek herhangi bir yasanın oluşturulamaması, özel radyoların denetimini de imkânsız kılmıştır. Ancak 13 Nisan 1994 yılında kabul edilen 3984 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanun ile birlikte, Türkiye’deki özel radyo ve televizyon yayıncılığı yasal konuma kavuşmuştur. Bu yasayla birlikte yayınların düzenlenmesi ve denetlenmesi yine bu yasaya dayanarak kurulan Radyo Televizyon Üst Kuruluna devredilmiştir. Bu gelişmeyle birlikte, artık günümüzde yerel ve ulusal yayın yapan yüzlerce radyo kanalı ortaya çıkmış, tematik radyo istasyonları hızla kurulmuş ve tüm istasyonlar Radyo ve Televizyon Üst Kurulu tarafından denetlenmeye başlanmıştır.

Kitle iletişimi demek, aynı iletinin kitle olarak kabul edilebilecek sayıdaki alıcıya, yine bu amaç için geliştirilmiş araçlar vasıtasıyla iletilmesi sürecidir. İşte bu süreç içerisinde kullanılan araçlar da kitle iletişim aracı olarak adlandırılır. Telefon, telgraf, mektup gibi bireysel alıcıları hedef alan iletişim araçlarının karşısında, televizyon, radyo ve gazete gibi bir kitleyi hedef alan ve iletileri bir kitleye ulaştırabilecek kadar çok çoğaltabilen araçlar, kitle iletişim araçları olarak kabul edilirler. Aynı zamanda, iletilerin gönderilmesinde düzenlilik ve süreklilik de aranan başlıca özelliklerdendir. Kitle iletişim araçlarının bu özellikleri göz önünde bulundurulduğunda, radyo bu sürece yatkın bir iletişim aracı olarak dikkat çekmiştir.

Radyo çağı, 1920’li yılların başından, televizyon yayınlarının yaygınlaştığı 1960’lı yılların başına kadar olan dönemi, yani en etkin kitle iletişim aracı olarak radyonun kullanıldığı yılları ifade etmektedir.

Radyonun en fazla dinlendiği saatler sabah işe gidiş ve akşam eve dönüş saatleridir ve drive time olarak adlandırılır. 

Radyo oyunları, dinleyicinin yaratıcılığını çalıştırma, hayal güçlerini genişletme ve dinleyicileri televizyon izleyicilerinden daha özgür bırakma konusunda önemli bir işlevi yerine getirdiği söylenebilir. Radyo dinleyicisi, gerek öykünün geçtiği zaman ve mekânın betimlenmesinde, gerek karakterlerin görsel kimliklerinin belirlenmesinde doğrudan sürece katılmak durumundadır. En önemlisi her dinleyici kendi görsel dünyasını yaratır.

Radyo yayınlarında müziğin ağırlık kazanmasıyla birlikte, artık sadece film yıldızları değil, radyo yıldızları ve müzik yıldızları da ortaya çıkar. Yeni yıldızlar radyo ve basın aracılığıyla halka tanıtılır, 45’likler hızla piyasaya sürülür. Hem radyonun daha fazla dinlenebilmesi, hem de çok yeni olan müzik sektörünün gelişimini sürdürebilmesi için daha fazla yıldıza ihtiyacı vardır ve birçok ismin çok çabuk yıldızlaştığı görülür.

Her toplumda yaygın bir şekilde kabul gören kendine özgü kültürel ögelerin bütünüdür. Radyo, popüler kültür kavramına en önemli katkıyı radyoda yayınlanan müzik programlarıyla yapmıştır. Radyo yayınları ile birlikte müzik eserleri birer tüketim nesnesine dönüşmüştür.

Adorno, popüler müziğin pasif dinleme yarattığı görüşünü savunur. Popüler müziğin sürekli kendini tekrarlayan biçimi dinleyiciyi yaratıcılıktan uzaklaştırır. Modern yaşam içerisinde müziğin iş yerlerinde bir kaçış noktası gibi dinlenmesi, müzik için özel zaman ayrılmaması, müzik dinleme edimini önemsizleştirir ve dinleyenleri yaratıcı bir katılımdan uzak tutar. Yine Adorno’ya göre popüler müzik bir sosyal çimento görevi üstlenir; günlük hayatın düzenlenmesinde fiziksel uyumun gerçekleşmesini sağlar. Fakat bir anlamda da farklılıkları ortadan kaldırır.

Radyo, bir propaganda aracı olarak dikkat çekici bir şekilde, ilk kez II. Dünya Savaşı’nda, Naziler tarafından kullanılmıştır. Halk Alıcısı (Volksempfänger) olarak adlandırılan ve sadece kendi kanallarını alan alıcıları düşük maliyetle üretmeyi başaran Nazi Almanyası, öncelikle bu aracın halk tarafından yaygın bir şekilde kullanılmasını hedeflemiştir. 1939 yılında 9.5 milyon kayıtlı radyo alıcısına ulaşan Almanlar, o tarihte Avrupa’nın en fazla radyo dinleyicisine sahiptir. 

Frekans Modülasyonu (FM) kullanılması, ses kalitesinin artması anlamına gelmektedir ve müzik yayını yapan radyoların yayılmasında büyük rol oynamıştır. Radyo teknolojisi daha da ucuzlar, daha iyi bir ses kalitesi yakalanır ve yerel radyolar oluşmaya başlar. Büyük şirketler ise yerel istasyonlarla rekabet sorununu, verici sayısını artırarak çözme yoluna gider.

Transistorlar, radyo alıcılarının fiyatlarını inanılmaz bir şekilde ucuzlatmış ve radyoların boyutlarını hayal edilemeyecek kadar küçültmüştür. Japonya’da kurulan Tokyo Telekomünikasyon Mühendislik şirketi, 1954 yılında transistorun lisansını Amerikalılardan satın almış ve radyoları neredeyse cebe sığacak boyutlarda üretmeyi başarmıştır. Transistorlu radyoların üretilmeye başlanmasıyla, radyo alıcılarının sayısında ciddi bir artış yaşanmış, radyonun en gelişmiş olduğu Amerika Birleşik Devletleri’nde, II. Dünya Savaşı sonunda hane başına yaklaşık 1,5 radyo düşerken, bu sayı transistorlu radyo satışlarının başladığı yıllarda iki katına çıkmıştır.

Amatör radyo, kişi ya da kurumların, devlet kontrolü ve büyük medya şirketleri dışında gerçekleştirdikleri amatör yayın etkinliğidir. Radyonun geçirdiği bu teknolojik evrim, sadece alıcıların değil, vericilerin de çok ucuza satın alınabilir olması, birçok kullanıcıyı radyo yayını yapmaya heveslendirmiş, bu gelişme de amatör radyoların ortaya çıkmasına yol açmıştır.

• Radyo vericileri kurmanın ve bu vericilerle yayın yapmanın maliyeti oldukça düşüktür.
• Ses sinyalleri çok uzak mesafelere ve geniş alanlara kolaylıkla gönderilebilir.
• Radyonun canlı yayın özelliği, kitlesel haberleşmenin hızlı biçimde gerçekleşmesini mümkün kılar.
• Radyo vericileri, jeneratör ve akü gibi enerji kaynaklarıyla, tüm koşullarda çalışabilecek teknolojiye sahiptir.
• Radyo alıcıları, kolay taşınabilen ve çeşitli enerji kaynaklarıyla hemen hemen her yerde çalışabilen ucuz cihazlardır.

• Karasal ve Kablo Radyo Yayınları
• Analog ve Sayısal Uydu Radyo Yayınları
• İnternet Radyo Yayınları

İnternet yayınları bütünüyle sayısal ortamlarda gerçekleşir ve iletilerin yayılması internetin teknolojik tabanına dayanır. İnternet radyolarında iletilerin belirli bir hedefi ya da kapsama alanı yoktur. Yayınlar ancak iletiyi kodlayan tarafından sınırlandırılabilir ya da alıcı sınırlaması olmadan yayımlanabilir. İnternet radyoları diğer radyo yayınlarına göre bireyseldir. İnternet radyolarındaki ses kalitesi ise, veri iletim hızını belirleyen “saniyede aktarılan bitler ve megabitler” ile belirlenir. Diğer yayın sistemlerine göre internet radyoları iletileri neredeyse hiç kayıpsız olarak aktarır.

Birçok ülke, radyo ve televizyon sahiplerinin siyasi bir partiyle ilişkisini yasalarla engellemiştir. Bu engellemelerdeki amaç, radyo ya da televizyon gibi çok güçlü iletişim araçlarının siyasi amaçlar için kullanımını engellemek ve kitle iletişim araçları hissedarlarının bu araçlar sayesinde diğer ticaret etkinliklerinde büyük karlar yapmasına engel olmaktır.

McLuhan, kitle iletişim araçlarını sıcak ve soğuk iletişim araçları olarak iki farklı kategoride ele almaktadır. Sıcak iletişim araçları, alıcının bir duyusuna yüksek düzeyde seslenir ve alıcının tek duyusunun önemli bir işlev yüklediği iletişim süreci gerçekleşir. Soğuk iletişim araçları ise, alıcı ile kurduğu iletişim sürecinde, birden fazla duyuya hitap eder ve izleyicinin iletişim sürecine yüksek düzeyde katılımını gerektirir. Bu nedenle, sadece işitme duyusuna hitap eden radyo ve yalnızca görme duyusuna seslenen fotoğraf, sıcak iletişim araçları olarak adlandırılırken; hem göze, hem de kulağa hitap eden televizyon, soğuk bir iletişim aracı olarak kabul edilmektedir.

Genel izleyici yerine, belirli bir hedef kitleye yönelik olarak, belirli bir tema üzerinde uzmanlaşmış yayıncılıktır. Haber radyosu, yabancı müzik radyosu, yerli müzik radyosu, rock radyosu, klasik müzik radyosu, sohbet radyoları gibi, belirli bir konu üzerinde yoğunlaşmış radyo istasyonları tematik radyoculuğa verilebilecek örneklerdendir.