Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar

Destinasyon (Butler), turist (Plog), turist yerel halk ilişkisi (Doxey), turizmin yapısı ve yönetim biçimi (Faulkner ve Russell), turist yerel halk mübadele ilişkisi (Ap), yerel toplum rolleri ve coğrafi veya ekolojik (Murphy) yaklaşımlar çerçevesinde geliştirilmiştir.

Çünkü Plog, turist kişilik türü ve turist davranışı arasında bir ilişki olduğunu öne sürmektedir. Destinasyonların popülerliğinin artması ya da azalmasında turistlerinin kişiliğinin etkili olduğunu iddia etmektedir. Çalışmasında farklı kişilik özelliklerine sahip turistlerin farklı turistik deneyimler yaşamak istediklerini, farklı seyahat şekillerini seçtiklerini ve farklı destinasyonları tercih ettiklerini öne sürmektedir. 

İlk çalışmasında turist kişiliklerini uç nitelikli iki grupta toplar: İçe dönük ve dışa dönük. Ancak sonra bu çalışmasını geliştirir: Güvenlik arayanlar (içe dönük) ve Girişken (dışa dönük). Ancak bu iki kişilik oldukça uç nitelikli olduğundan, bu kişilik tipinde turist sayısı da azdır. Plog, turistlerin önemli kısmının bu iki tip arasında konumlandığını saptamıştır: İki uç nokta arasında yer alan “girişken yakını” ve “güvenlik aramaya yakın”; ve turistlerin en fazla yer aldığı grup olan “merkezi girişken” ve “güvenlik arayan” orta merkezli turist bölümlerini öne sürmüştür.

Kızgınlık (irritation) ve endeks (index) kelimelerinin birleşimiyle ortaya çıkmıştır. Uluslararası literatürde George V. Doxey’in modeli, “Irrideks” olarak; Türkçede ise İrrideks Modeli olarak adlandırılmaktadır.

Toplum temelli turizm, belirli özelliklere sahip küçük destinasyonlarda, yerel halk ve turistler de dahil olmak üzere tüm paydaşları dikkate alan bir anlayışla kalkınmayı tavsiye eden bir yaklaşımdır. Bu nedenle destinasyonlar ve turistler üzerinden yapılandırılan kuramsal çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. İşte bu araştırmalardan biri Doxey’in yerel halk ve turist ilişkileri çerçevesinde geliştirdiği İrrideks Modeli’dir. 

Turizm gelişiminin bölgede başlangıçta oldukça düşük seviyede olmasıyla ve az sayıda turistin bölgeyi ziyaretiyle başlayan sürecin dört aşaması bulunmaktadır. Her bir aşama, gelişmişlik ve bölgedeki turist yoğunluğu bağlamında farklı bir seviyeye vurgu yapmakta; aynı zamanda turistlerin ve yerel halkın karşılıklı olarak birbirlerini nasıl algılarını açıklamaktadır. Olumludan olumsuza doğru bir akışın olduğu modelde, yerel halk başlangıçta turizm gelişimini olumlu karşılamakta; takip eden süreçlerde ise turist sayısındaki artış nedeniyle halkta kaygı oluşmaktadır. Bu açıdan destinasyonlarda turist sayısındaki artış ve yerel halkın tutumları arasında doğrusal bir ilişkiden bahsedilebilir.  

İlgisizlik aşamasının yerel halkın turistlere karşı duygularının nötr olduğu duruma işaret ettiği söylenebilir. Bölgeye yönelik turist hareketleri ve yatırımlar arttıkça yerel halk ve turist ilişkileri farklılaşır. Yerel halk turistlere önceki ilgiyi göstermemeye başlar, ilişkiler ticarileşir. Bu aşamada yerel halkın turistlere karşı davranışları olumsuz olmasa da ilgisizleşmiştir.  

Turizm destinasyonlarının gelişimini inceleyen yaşam döngüsü modeli, kademeli olarak hem bir destinasyonun büyüme süreçlerini hem de ilgili süreçlerin biçimlerini, kapsamını ve yoğunluğunu değerlendirmenin ölçütlerini sunmaktadır. Bu bakımdan turizmin kalkınmanın bir aracı olarak görüldüğü toplum temelli turizm için üzerinde durulması gereken bir modeldir.  

“S” eğrisine benzer aşamalar halinde değişim gösteren model; keşif, katılım, gelişme, güçlendirme, durgunluk, yeniden canlandırma veya düşüş süreçlerini içermektedir. Bu aşamalar sırasında başlangıçta destinasyonda az sayıda turist bulunurken sonraki süreçlerde turist sayısı artış gösterir ve zamanla kritik seviyeye ulaşarak destinasyon yaşam sürecini tehlikeye atar.

Bu aşama, destinasyonun yeniden turistik bir cazibe merkezi olması girişimlerini içerir. Bu durum, destinasyonda bulunan turizmle ilgili mal ve hizmetlerin tamamına yönelik bütüncül bir yaklaşımla gerçekleştirilecek değişime bağlı olarak zor olsa da tekrar sağlanabilir. Bu aşamada yeni yapay turistik çekicilikler oluşturulmasıyla bölgenin turizmi canlandırılabilir. Diğer taraftan bölgede bozulmamış ve tahrip edilmemiş diğer çekiciliklerin ön plana çıkarılmasıyla yeniden canlanmaya katkı sağlanabilir.  

Durgunluk aşaması, turist sayısının maksimum düzeylere ulaştığı süreçtir. Bölgenin taşıma kapasitesi çevresel, sosyal, ekonomik problemler ortaya çıkacak seviyeye ulaşmış; hatta aşılmıştır. Köklü imajına rağmen, destinasyon turistler için artık gözde bir yer değildir. Ziyaretçi beklentileri, turistlerin yeniden ziyaretlerini sağlamak için toplantı, kongre gibi düzenli organizasyonları üzerine yoğunlaşacaktır. Turist sayısının korunması için büyük çaba gösterilmesine rağmen, istenen doluluk oranına ulaşılması mümkün olmayacaktır. 

Kuram, turizm sistemlerinin özü itibariyle doğrusal olmayan, karmaşık, akışkan ve yaşamın kendisi gibi dinamik olduğunu varsaymaktadır. 

1) Örgütleme, yapı ve örüntülerle ilişkili olarak canlı sistemlere (biyolojik model) dayandırılır. 2) Sistemler doğası gereği karmaşık görünür ve doğrusal olmayan ilişkiler gösterme eğilimi yaygındır. 3) Sistemler istikrarsızdır ve süreçler büyük oranda olumlu geri dönütlerle yönetilir. 4) Bireysel farklılıklar ve tesadüfi dış etkiler çeşitlilik, uyum ve karmaşıklık için harekete geçiren itici gücü sağlar.

Araştırmacılar, kaos ve karmaşıklık kuramına ilişkin kavramların turizmdeki yansımalarını göstermek amacıyla Butler’ın destinasyon alanı yaşam döngüsü kuramından yararlanmışlardır. Önceki başlıklarda anlatıldığı gibi Butler’ın keşif, katılım, gelişim, bütünleşme, durgunluk ve düşüş aşamalarını yeniden yorumlayarak her bir aşamanın aslında tesadüf eseri veya rastgele olay tarafından yönlendirildiğini, değiştiğini öne sürmektedir. Döngünün her bir aşaması, çeşitli gruplar arası ilişkilerde büyük değişimlerin olduğu dengesizlik dönemlerini temsil etmektedir. Dolayısıyla her bir aşamaya geçişte bir “kaos eşiği” söz konusu olmaktadır. 

Kuramın dört önemli kavramı vardır: Aşağıdan yukarıya sentez, kelebek etkisi, kilitlenme etkisi ve kaos eşiği. 

Murphy, turizmin toplum endüstrisi olarak incelenmesi gerektiği tartışmalarını gündeme getirmiştir. Buna göre turizmde, bütünleşik sürdürülebilir, toplum odaklı ve kapsamlı yeni turizm gelişim planlamalarına ihtiyaç duyulduğunu belirtmektedir. Murphy, turizmi toplumsal bir düzlemde ele almış ve toplum temelli turizm kavramı vurgusu yaparak bunu literatüre kazandıran ilk araştırmacı olmuştur. 

Murphy, toplumları sahip oldukları destinasyonun fiziksel göstergeleri üzerinden açıklamaktadır. Bu yönüyle turizmin destinasyon ekosistemlerinin bir parçası olarak görülmesi gerektiğini öne sürmektedir. Çünkü turizm ile ilgili etkinlikler belli bir destinasyonda meydana gelmekte ve bu faaliyetler kapsamında destinasyonların canlı veya cansız bütün değerleri kaynak olarak kullanılarak olağan hale getirilmektedir. 

Model, destinasyonda turizm planında yerel alandan bölgesel ve ulusal alana uzanan, destinasyonun kapasitesi dikkate alındığı bir karar alma ve katılım süreci söz konusudur. Bunların dört temel konuda çıktısı vardır: Çevresel, sosyal, ekonomik ve işletme. 

“Mübadele”. Sosyal değişim kuramlarında karşılıklılık esası aranmaz. Ancak sosyal mübadele kuramında taraflardan birinin ötekine bir kaynak sağlaması durumunda benzer şekilde karşılık verilmesi gerekmektedir. Mübadele sürecinin tamamlanması tarafların fayda ve maliyet değerlendirmesi sonucuna bağlı olarak gerçekleşir veya taraflar mübadeleden çekilir. Algılanan faydanın maliyetinin yüksek olması mübadelenin gerçekleşmesini sağlarken; düşük olması tarafların mübadeleden çekilmesine yol açar.

Sosyal mübadele kuramının genel olarak turizm, özel olarak da toplum temelli turizm kapsamında önemli olmasının nedeni, bireysel veya kolektif düzeyde toplumun turizme karşı olumlu-olumsuz tutumlarına açıklık getirebilmesi, turist-yerel halk etkileşimlerinin incelenmesi ve anlaşılmasını sağlaması ile ilgilidir.