TOPLU İŞ HUKUKU

Mutlak barış borcu; toplu iş sözleşmesinde düzenlenmeyen konularda dahi toplu iş sözleşmesi süresince yeniden menfaat uyuşmazlığı yaratılmasının yasaklanmasıdır. Yapılan düzenlemeler dikkate alındığında Türkiye’de barış borcunun mutlak nitelikte olduğu sonucuna varılır.

Toplu iş sözleşmelerinin normatif hükümleri, iş sözleşmelerini emredici biçimde etkileyen objektif kural niteliği taşıyan hükümlerdir.

Nötr hüküm; bazı toplu sözleşmelerinde mevzuattaki emredici bir hükmün tekrarı niteliğinde olan hükümlerdir.

Grup toplu iş sözleşmeleri, bir işçi sendikasının aynı anda birden fazla işvereni temsilen işveren sendikasıyla bağıtladığı sözleşmelerdir.

İşletme toplu iş sözleşmesi; bir gerçek ve tüzel kişiye veya bir kamu kurum ve kuruluşuna ait aynı iş kolunda birden çok iş yerinin bulunduğu iş yerlerinde yapılan toplu iş sözleşmesidir.

Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu'nun 34. maddesinin ikinci fıkrasına göre; “Bir gerçek ve tüzel kişiye veya bir kamu kurum ve kuruluşuna ait aynı iş kolunda birden çok iş yerinin bulunduğu iş yerlerinde, toplu iş sözleşmesi ancak işletme düzeyinde yapılabilir”. Kanun'da ifade edilen sözleşme türü, işletme toplu iş sözleşmesi olarak geçmektedir. Soruda bahsi geçen marketlerin hepsinin aynı şirkete ait olması ve aynı iş kolunda faaliyet göstermeleri sebebiyle, buralarda çalışanları kapsama alacak sözleşme, bir işletme toplu iş sözleşmesidir.

İşçi sınıfı 18. yüzyılın sonlarından itibaren Sanayi Devrimi ile birlikte Batı Avrupa’da doğmuştur. Liberalizmin sözleşme özgürlüğü ve bütünüyle serbest piyasa koşullarının hâkim olduğu ilk evresinde ortaya çıkan kötü çalışma koşulları işçileri birleşip sendikalarını kurmaya ve işverenlerle toplu pazarlığa zorlamıştır. Bu bağlamda bilinen en eski tarihli toplu iş sözleşmesi 1789 yılında Belçika’da Verwiers’te tekstil işçileriyle bağıtlanmıştır.

Anayasa’nın 53. maddesinde işçi ve işverenlere çalışma koşullarını serbestçe belirleme hak ve yetkisi tanınmıştır. Toplu iş sözleşmesi özerkliği ya da sosyal özerklik olarak da adlandırılan bu yetkiye dayalı olarak, işçi sendikaları ile işveren sendikaları ya da sendika üyesi olmayan işverenler bağıtlayacakları toplu iş sözleşmeleri ile bu şekilde bir hak tanınmasının amacına ve kanunların emredici hükümlerine aykırı olmamak kaydıyla çalışma koşullarını serbestçe belirleyebilmektedir.

Toplu iş sözleşmeleri bir yıldan az ve üç yıldan uzun süreli olamaz. Sözleşmenin imzalanmasından sonra taraflar sözleşme süresini uzatıp, kısaltamaz ve sözleşme süresinden önce sona erdirilemez.

Toplu iş sözleşmeleri yürürlük süresi sona erdiğinde bu sözleşmeden doğan haklar da sona ereceğinden, yeni bir toplu iş sözleşmesi bağıtlanmamışsa ortaya çıkacak boşluğu doldurmak üzere, Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanununun 36. maddesinin ikinci fıkrasında, her ne sebeple olursa olsun sona eren toplu iş sözleşmesinin bireysel iş sözleşmesine ilişkin (normatif) hükümlerinin yenisi yürürlüğe girinceye kadar iş sözleşmesi hükmü olarak devam edeceği öngörülmüştür. Buna toplu iş sözleşmesinin ard etkisi adı verilmektedir.

Toplu iş sözleşmelerinin iş sözleşmeleri üzerinde zorlayıcı etkiye sahip olması, diğer deyişle işçinin daha lehine olanlar dışında iş sözleşmelerinin toplu iş sözleşmelerine aykırı hükümlerinin yerini toplu sözleşme hükümlerinin alması, toplu iş sözleşmelerinin koruyucu işlevinin kanuni boyutunu ortaya koymaktadır.

Toplu iş sözleşmelerinin iki kısımdan oluşmaktadır. İlk kısımda (normatif kısım) iş sözleşmesinin yapılması, içeriği ve sona ermesi ile ilgili hususları düzenleyen normatif hükümler, ikinci kısımda (borç doğurucu kısım) ise tarafların karşılıklı hak ve borçlarını, toplu iş sözleşmesinin uygulanması, denetimi ve uyuşmazlıkların çözümüne ilişkin borç doğurucu hükümler yer alır.

1926 yılında yürürlüğe giren 818 sayılı Borçlar Kanununun 316. ve 317. maddelerinde “Umumi mukavele” öngörülmüştür. Bu şekilde Türkiye’de ilk toplu sözleşme modelinin düzenlendiği görülmektedir.

2010 tarih ve 5982 sayılı Kanun ile Anayasa’nın 53. maddesine eklenen üçüncü fıkra ile memurlar ve diğer kamu görevlilerine, toplu sözleşme yapma hakkı tanınmıştır.

İşletme toplu iş sözleşmesi, bir gerçek ve tüzelkişiye veya bir kamu kurum ve kuruluşuna ait aynı işkolunda birden çok işyerinin bulunduğu işyerlerinde yapılan toplu iş sözleşmesidir. Dolayısıyla bir markete (tüzel kişiye) bağlı olan şubeler (birden çok işyeri) için yapılacak toplu iş sözleşmesi, işletme toplu iş sözleşmesi olacaktır.

Grup toplu iş sözleşmeleri bir işçi sendikasının aynı anda birden fazla işvereni temsilen işveren sendikasıyla bağıtladığı sözleşmelerdir. Niteliği itibariyle birden fazla işverenin işyeri ya da işyerlerinin bir araya getirilip grup oluşturulması isteğe bağlıdır.

Türkiye'de Anayasa’nın 54. maddesi, Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanununun 58 ve 59. maddelerinin ikinci fıkraları uyarınca kanuni iş mücadelesi araçları olarak kabul edilen grev ve lokavta başvurulmasına sadece toplu iş sözleşmesi yapılması sırasında ortaya çıkan menfaat uyuşmazlıklarında izin verilmiştir. Bu düzenlemeler dikkate alındığında Türkiye’de barış borcunun mutlak nitelikte olduğu sonucuna varılır.

Toplu iş sözleşmeleri genel olarak 1 yıldan az ve 3 yıldan uzun süreli olamaz.

Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanununa göre sona eren toplu iş sözleşmesinin bireysel iş sözleşmelerine ilişkin (normatif) hükümlerinin yenisi yürürlüğe girinceye kadar iş sözleşmesi hükmü olarak devam etmesine toplu iş sözleşmesinin ard etkisi adı verilir.

Toplu iş sözleşmelerinin yürürlükte bulundukları işyeri ya da işyerlerinde sözleşme süresince çalışma koşullarına belirli bir standart getirmesi, çalışma koşullarında birlik ve uyum sağlaması toplu iş sözleşmesinin düzen işlevidir.