Toplu İş Uyuşmazlıkları ve Çözüm Yolları

Uyuşmazlığın tarafları ile içeriği dikkate alınarak iş uyuşmazlığı kavramı; işçiler veya işçi sendikaları ile işverenler veya işveren sendikaları arasında işçilerin ve işverenlerin karşılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumlarının, çalışma şartlarının tespit edilmesi, uygulanması, yorumlanması, değiştirilmesi ya da daha iyi hale getirilmesine yönelik olarak ortaya çıkan uyuşmazlıklar şeklinde tanımlanabilir.

İş uyuşmazlıkları, işçi veya işverenin mevcut bir hakkının yerine getirilmemesi halinde ortaya çıkabileceği gibi yeni ekonomik ve sosyal koşullar ile çalışma şartlarının belirlenmesi sırasında da ortaya çıkabilir.

İş uyuşmazlıkları, değişik biçimlerde ayrıma tabi tutulmaktadır. Ancak, en fazla karşılaşılan ayrımlar; hak uyuşmazlığı-çıkar uyuşmazlığı ayrımı ile bireysel iş uyuşmazlığı-toplu iş uyuşmazlığı ayrımıdır.

İşçi ya da işverenin iş ilişkisinin temelini oluşturan mevzuat, toplu iş sözleşmesi ve iş sözleşmesinde öngörülen haklarının hiç ya da gereği gibi yerine getirilmemesinden ortaya çıkan bir uyuşmazlıktır. Sözgelimi; iş sözleşmesinde işverenin her ay ödemeyi üstlendiği bir aylık ücret tutarındaki ikramiyeyi veya toplu iş sözleşmesiyle öngörülen yakacak yardımını ödememesi yahut toplu iş sözleşmesinde, fazla çalışma yapılması halinde her bir saatlik fazla çalışmanın karşılığı olarak İş Kanununda belirtilen %50 zamlı ücret yerine %75 zamlı ücretin ödeneceği hüküm altına alınmasına rağmen, işverenin fazla çalışma ücretini %50 zamlı ödemesi hallerinde ortaya çıkan uyuşmazlık, hak uyuşmazlığıdır. Bunun gibi, işçinin iş sözleşmesi gereğince yükümlü olduğu iş görme edimini yerine getirmemesi üzerine ortaya çıkan uyuşmazlık da hak uyuşmazlığıdır.

Çıkar uyuşmazlığı, taraflar arasında daha önce mevcut olmayan yeni bir hakkın tanınması, yeni bir hakka ilişkin yeni bir düzenleme yapılması amacıyla ortaya çıkan bir iş uyuşmazlığıdır.

Bireysel iş uyuşmazlığı, işçi ile işveren arasındaki bireysel iş ilişkilerinden kaynaklanan uyuşmazlıklardır.

İşçi sendikası ile işveren sendikası veya işveren arasında ekonomik ve sosyal durumlar ile çalışma koşullarının ne şekilde olacağının toplu iş sözleşmesiyle belirlenmesi sırasında ya da mevcut koşulların yerine getirilmemesi veya yorumu nedeniyle ortaya çıkan uyuşmazlıklardır.

7036 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu gereğince, İş Kanununa göre işçi sayılan kimselerle işveren veya işveren vekilleri arasında iş sözleşmesinden veya İş Kanununa dayanan her türlü hak iddialarından doğan bireysel hak uyuşmazlıklarının çözümlenmesi, iş mahkemelerinin; iş mahkemelerinin bulunmadığı yerlerde ise genel mahkemelerin görev alanına girmektedir. Bundan başka, iş mahkemeleri, Deniz İş Kanunu, Basın İş Kanunu, Sendikalar Kanunu, Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu ile Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunundan kaynaklanan hukuki uyuşmazlıkları da çözümlemekle görevlendirilmiştir.

Toplu iş sözleşmesinin yorumundan kaynaklanan iş uyuşmazlıklarının çözümü konusu, Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanununun 53. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre, uygulanmakta olan bir toplu iş sözleşmesinin yorumundan doğan uyuşmazlıklarda sözleşmenin taraflarınca dava açılabilir.

Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu'ndaki düzenleme gereğince, yürürlük süresi sona ermiş bir toplu iş sözleşmesinin yorumuna ilişkin yorum davası açılamaz. Yorum davası, ancak uygulanmakta olan bir toplu iş sözleşmesi için açılabilir.

Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu'na, yorum davası toplu iş sözleşmesi taraflarınca açılabilir. Sözgelimi, işçi sendikası ile işveren sendikası arasında bağıtlanmış bir toplu iş sözleşmesinin yorumuna ilişkin davayı, işçilerin ve işveren sendikası üyesi olmayan işverenin açabilmesi mümkün değildir.

Toplu iş sözleşmesi taraflarından birinin toplu iş sözleşmesinden doğan borçlarını yerine getirmemesi halinde, diğer taraf eda davası açabilir.

Toplu hak uyuşmazlıklarının çözümünde tahkim yoluna gidilebilir. Toplu hak uyuşmazlıklarının çözümlenmesinde başvurulacak tahkim yolu, Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanununda öngörülen tahkim kurumu değil, Hukuk Muhakemeleri Kanununda düzenlenen tarafların isteğine bağlı olarak yaptıkları tahkim anlaşmasına dayalı olarak başvurulabilecek bir yoldur.

Toplu menfaat uyuşmazlıklarının barışçıl çözüm yolları, zorunlu tahkim, uzlaştırma, özel tahkim ve arabuluculuktur. 

Toplu menfaat uyuşmazlıklarının mücadeleci çözüm yolları, grev ve lokavttır. 

Grev ve lokavt yoluna başvurularak toplu çıkar uyuşmazlığının çözümlenebilmesi olanağının tamamen yasaklandığı sistemlerde, taraflar sadece Kanunda belirlenmiş olan zorunlu tahkim yoluyla toplu çıkar uyuşmazlığını çözebilirler. Buna zorunluluk ya da mecburilik sistemi denir.

Geniş bir grev ve lokavt serbestisi tanınan bazı sistemlerde, toplu çıkar uyuşmazlığının çözümlenmesinde tarafların grev ve lokavta başvurmaları tamamıyla serbest bırakılmış ve taraflara toplu menfaat uyuşmazlığını grev ve lokavt dışında barışçı yollara başvurarak çözebilme imkânı da tanınmıştır. Bu sisteme, serbestlik sistemi adı verilir.

Uyuşmazlığın taraflarının öncelikle barışçı yolları deneyerek bir çözüme varmaları, barışçı yolların kullanılmasıyla herhangi bir sonuç alınamayan hallerde ise Kanundaki sınırlamalara uymak şartıyla uyuşmazlık taraflarının grev ve lokavta gidebilecekleri kabul edilen sistem karma sistemdir. 

Türkiye’de toplu çıkar uyuşmazlıklarının çözümlenmesinde karma sistem benimsenmiştir.

Uyuşmazlığı kendi aralarında çözemeyen uyuşmazlık taraflarına üçüncü bir kişi ya da bir kurul katılması suretiyle uyuşmazlığın bu kişi ya da kurulun yardımıyla çözümlenmeye çalışılmasıdır.

Arabuluculuk, arabulucu tarafından tarafların anlaşmasına yardımcı olunması ve uyuşmazlığın giderilmeye çalışılmasıdır.

Tahkim, grev ve lokavt yerine başvurulan barışçı bir çözüm yoludur. Hakemin veya hakem kurulunun verdiği kararın uyuşmazlık taraflarını bağlaması ve uyuşmazlığı kesin olarak ortadan kaldırması sebebiyle tahkim diğer barışçı yollardan ayrılır.

Tahkimin iki türü vardır: Özel tahkim ve zorunlu tahkim. 

• Özel tahkim, toplu çıkar uyuşmazlığının her aşamasında uyuşmazlığı ortadan kaldırmak amacıyla uyuşmazlık taraflarının aralarında anlaşarak başvurdukları veya toplu iş sözleşmesinde yer alan düzenlemelere dayanarak gittikleri barışçı bir çözüm yoludur.

• Zorunlu tahkim ise Kanunda öngörülen hallerde uyuşmazlığı kesin olarak çözümleyen barışçı bir çözüm yoludur.

Olağan arabuluculuk, toplu çıkar uyuşmazlıklarında toplu görüşme için kararlaştırılan ilk toplantıya taraflardan birinin gelmemesi, geldiği halde görüşmeye başlamaması, toplu görüşmeye başladıktan sonra toplantıya devam etmemesi veya toplu görüşme için kararlaştırılan ilk toplantı tarihinden itibaren altmış günlük toplu görüşme süresi içerisinde tarafların anlaşamadıklarını bir tutanakla tespit etmeleri yahut toplu görüşme süresinin anlaşma olmaksızın sona ermesi hallerinde, tarafların grev ve lokavta ya da zorunlu tahkim yoluna gitmelerinden önce uyuşmazlığın çözümlenmesi için başvurmak zorunda oldukları barışçı bir yoldur.

Gerek kanuni grev kararı alınan bir uyuşmazlıkta, gerekse de kanuni bir grev veya lokavtın Cumhurbaşkanınca ertelenmesinin üzerinde, bu erteleme dönemi içerisinde yürütülen arabuluculuk faaliyetidir.

Tahkim sürecini yürütecek makam, Yüksek Hakem Kurulu'dur.