TİCARET HUKUKU II

Çek, Türk Ticaret Kanununda düzenlenmiş olan kambiyo senetlerinden biridir. Çekin bono ve poliçe ile benzer yönleri olmakla birlikte birçok yönden bono ve poliçeden ayrılır. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:

- Çek bir ödeme aracı olmasına karşın poliçe ve bono kredi aracıdır.

- Çekte de poliçe gibi bir havale olmakla birlikte, çekte muhatap bir bankadır.

- Çekte poliçeden farklı olarak, banka ile düzenleyen arasında bir çek anlaşması bulunur. Bono da ise ikili ilişki vardır.

- Çekte, bono ve poliçedeki gibi vade olmaz. Türk Ticaret Kanununa göre çek görüldüğünde ödenir.

- Çek, emre nama ve hamiline yazılabilirken; poliçe ve bono emre ve nama yazılabilir ancak hamiline yazılamaz.

- Poliçe de kabul söz konusu iken çekte kabul yoktur.

Çekin devri, Türk Ticaret Kanununun 788-793 maddeleri arasında düzenlenmiş; ayrıca poliçeler hakkındaki hükümlere yollama yapılmıştır. Çekin devri ile ilgili hükümlerin çoğu çek için de geçerlidir. Çek, nama, emre veya hamile yazılmış olmasına göre şu şekillerde devredilir:

- Nama yazılı çekin devri, devir beyanı ve senet zilyetliğinin geçirilmesi ile

- Emre yazılı çekin devri, ciro ve senet zilyetliğinin geçirilmesi ile

- Hamile yazılı çekin devri, sadece senet zilyetliğinin geçirilmesi ile

Çek Kanunu gereğince, çekler, Merkez Bankasınca belirlenen şekil şartlarına uygun olarak bankalarca bastırılır. Ayrıca bankanın her müşterisine de çek defteri verilmez. Bir müşteriye çek verilebilmesi için banka ile müşteri arasında bir çek anlaşmasının olması gerekir.

Poliçe ve bonoda olduğu gibi, çekin de ödeme için ibrazı gerekir. İbraz meşru hamil veya yetkili temsilci tarafından yapılır. Çekin ibrazı belli bir yerde ve belli bir süre içinde gerçekleşir. Muhatap ödeme yapmadan önce, hamilin çeki kendisine vermesini isteyebilir. Çek muhataba ödeme yerinde ibraz edilir. Çekte ibraz yeri gösterilmemiş ise, muhatap bankanın ticaret unvanının yanında bulunan yerde ibraz edilebilir. İbraz yeri ile ilgili böyle bir açıklık da bulunmuyor ise, ibraz muhatabın merkezinin bulunduğu yerde gerçekleşir.

Çek bir ödeme aracıdır. Çekte vade olmadığı için de, çekin muhatap bankaya ibrazı için çok kısa ve çeke özgü bazı süreler öngörülmüştür. İbraz süreleri Türk Ticaret Kanununda üç şekilde düzenlenmiştir. Uygulanacak olan bu süreler çekin düzenleme ve ödeme yerine göre belirlenir. Kanunda öngörülmüş olan ibraz süreleri şunlardır:

- Bir çek, düzenlendiği yerde ödenecekse on gün,

- Düzenlendiği yerden başka bir yerde ödenecekse bir ay,

- Düzenlendiği ülkeden başka bir ülkede ödenecekse ve düzenleme yeri ile ödeme yeri aynı kıtada ise bir ay, ayrı kıtalarda ise üç ay içinde muhatap bankaya ibraz edilmelidir.

Çekin bir ödeme aracı olması ve çeke duyulan güvenin sarsılması bakımından çekten cayma Türk Ticaret Kanunu m. 799’da özel olarak düzenlemiştir. Anılan hükme göre, “Çekten cayma ancak ibraz süresi geçtikten sonra hüküm ifade eder.” Çekten cayabilmesi için düzenleyenin herhangi bir gerekçe göstermesi gerekmez. Çekten caymak, çeki düzenleyeni korumaya yöneliktir ve düzenleyen, lehtarla ilişkisinden kaynaklanan her tür nedenle çekten cayabilir. Çekten cayılmamışsa, muhatap banka, ibraz süresi geçmiş olsa bile çeki ödeyip ödememekte serbesttir. Çekten caymak, ibraz süresi içinde sonuç doğurmaz. İbraz süresi içinde çekten cayılmış olsa bile, muhatap banka cayma beyanına uymayarak çek hamiline ödeme yapmak zorundadır. Bu durumda muhatap bankanın bu ödeme dolayısıyla çeki düzenleyene karşı herhangi bir sorumluluğu doğmaz. Düzenleyen çekten, yazılı veya sözlü olarak cayabilir. Ancak caymanın yazılı olması, ispat açısından önemlidir.

Çek Kanunu’nun “ceza sorumluluğu, çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı” başlıklı 5. maddesine göre, “üzerinde yazılı bulunan düzenleme tarihine göre kanuni ibraz süresi içinde ibrazında, çekle ilgili olarak “karşılıksızdır” işlemi yapılmasına sebebiyet veren kişi hakkında, hamilin şikâyeti üzerine, her bir çekle ilgili olarak, bin beş yüz güne kadar adli para cezasına hükmolunur.” Karşılıksız çek düzenleyen kişiye cezai yaptırım uygulanabilmesi için, karşılıksız çekle ilgili ifade edilen şartların yanı sıra ayrıca çek hamilinin şikâyetçi olması da gerekir. Şikâyet süresi altı ay olup, bu süre karşılığın olmadığının saptanması tarihinden itibaren başlar.

Emtia senetleri, belirli bir yere teslim edilen malları temsil etmek üzere çıkarılan, kıymetli evrak niteliğine sahip olan senetlerdir. Bu senetler bu yönüyle diğer makbuz senetlerinden ayrılırlar. Bu senetlerin en önemli özelliği, temsil ettikleri hakkın devri veya rehni gibi işlemlerin senedin devri yoluyla gerçekleşmesi; senede bağlanmış olan hakkın konusunu oluşturan malın teslimine gerek olmamasıdır. Taşınır veya taşınmaz mallar üzerinde mülkiyet ve rehin gibi bir aynî hakkı temsil eden kıymetli evraka “emtia senetleri” adı verilir. Emtia senedinin sahibi, senedin ilişkili olduğu mal üzerinde aynî hakka sahip olur. Emtia senedinin devriyle senette temsil edilen hak da karşı tarafa geçer. Ancak, bir malı temsilen emtia senedi düzenlenmiş olsa bile bu malların mülkiyeti senet olmadan iyi niyetle kazanılabilir.

Emtia senetleri, belirli bir yere teslim edilen malları temsil etmek üzere çıkarılan, kıymetli evrak niteliğine sahip olan senetlerdir. Emtia senetlerinin birçok çeşidi vardır. Hububat gibi ticari malların belirli bir yere depo edilmesi sonucunda “makbuz senedi” veya “varant” düzenlenirken, deniz yoluyla yapılan taşımalarda ise, özel bir tip taşıma senedi olan “konişmento” işlev görür.

- Konişmento ile ilgi ilgili taraflar, taşıyan, yükleten, konişmento hamili, gönderilen ve taşıtandır.

- Taşıyan, donatan ya da gemi işletme müteahhidi olabileceği gibi denizde eşya taşımayı yüklenen herhangi bir kişi de olabilir.

- Yükleten, yükleme limanında eşyayı gemiye (kaptana) teslim eden kişidir. Taşıtan aynı zamanda yükleten olabilir.

- Konişmentonun meşru hamili, eşyayı teslim almaya yetkili olan kişidir. Meşru hamil, bu yetkisini ciro yo veya alacağın temliki yoluyla da elde etmiş olabilir.

- Gönderilen, varma limanında eşyayı teslim almaya yetkili olan kişidir.

- Taşıtan ise, taşıyan ile navlun sözleşmesi yapan kişidir. Taşıtan eşyanın maliki olmak zorunda değildir.

Çek, Türk Ticaret Kanunu’na göre banka aracılığı ile muhataba kayıtsız şartsız belirli bir tutarın ödenmesi için düzenlenmiş bir ödeme emridir. Çekte, keşideci, lehtar ve muhatap (banka veya özel finans kuru­mu) arasında üçlü bir ilişki vardır. Bu yönüyle çek, poliçeye çok benzemektedir.

Muhatap, bir banka veya Bankacılık Kanununa tabi olan kuruluşlardır, Çekte kabul geçersizdir, Çek nitelikli bir havaledir. Nama, emre ve hamile düzenlenebilir, Çekte "muhatabın cirosu" geçersizdir, Çekin muhatap lehine ciro edilmesi makbuz hükmündedir, Çekte vade yoktur; çek görüldüğünde ödenir, Çekten caymak mümkündür (Çekte ödenmeme halinde müracaat hakkının kullanılabilmesi için, mutlaka protesto düzenlettirmek zorunluluğu yoktur. Doğrudan doğruya çek üzerinde tespit ve tevsik olunabilir, Ödememe halinde hamilin çek borçlularına karşı başvuru hakkı doğar, Çekte zamanaşımı süreleri ibraz süresinin bitiminden itibaren işlemeye başlar, Çekin karşılıksız olmasından dolayı ödenmemesi halinde, hukuki sorumluluğun yanı sıra idari yaptırım da söz konusu olur ve Çekte rehin cirosu olmaz.

Vade kaydı, faiz kaydı, kabul kaydı, düzenle­yenin ödememeden sorumsuzluk kaydı, gününde muteber kaydı, çekte bulunması yasak olan, ancak çekin geçerliliğini etkilemeyen kayıtlardır.

Çek, nama, emre veya hamile yazılmış olması­na göre şu şekillerde devredilir; Nama yazılı çekin devri, devir beyanı ve se­net zilyetliğinin geçirilmesi ile, Emre yazılı çekin devri, ciro ve senet zilyet­liğinin geçirilmesi ile ve Hamile yazılı çekin devri sadece senet zil­yetliğinin geçirilmesi ile.

Türk Ticaret Kanununa göre, çekte vade yok­tur. TTK m. 795’e göre, Çek görüldüğünde öde­nir; buna aykırı herhangi bir kayıt yazılmamış hükmündedir. Düzenlenme günü olarak gösterilen günden önce ödenmek için ibraz olunan çek, ibraz günü ödenir. Çünkü çek bir ödeme aracı olduğu için, çekin bankaya ibrazı için öngörülen süreler kısadır.

Bir çek, düzenlendiği yerde ödenecekse on gün, Düzenlendiği yerden başka bir yerde öde­necekse bir ay, Düzenlendiği ülkeden başka bir ülkede öde­necekse ve düzenleme yeri ile ödeme yeri aynı kıtada ise bir ay, ayrı kıtalarda ise üç ay içinde muhatap bankaya ibraz edilmelidir.

Çek Kanunu karşılıksız çekin şartlarını belirtmiştir. Karşılıksız çekten söz edebilmek için şu şartların bir arada bulunması gerekir:

- Ortadan şeklen geçerli olan bir çekin varlığı

- Çekin meşru hamil tarafından ödenmek üzere bankaya ibraz edilmiş olması

- Çekin ibraz sürelerinin geçirilmemiş olması

- Usulüne göre ibraz edilmiş olan çekin karşı­lığının bulunmaması

- Çekin karşılığının bulunmadığının banka tarafından çek üzerine yazılmış olması.

Taşınır veya taşınmaz mallar üzerinde mülkiyet ve rehin gibi bir aynî hakkı temsil eden kıymetli evraka “emtia senetleri” adı verilir. Emtia senedinin sahibi, senedin ilişkili olduğu mal üzerinde aynî hakka sahip olur. Emtia senedinin devriyle senette temsil edilen hak da karşı tarafa geçer. Ancak, bir malı temsilen emtia senedi düzenlenmiş olsa bile bu malların mülkiyeti senet olmadan iyi niyetle kazanılabilir.

Konişmento, bir taşıma sözleşmesinin yapıldı­ğını ispatlayan, eşyanın taşıyan tarafından teslim alındığını veya gemiye yüklendiğini gösteren ve taşıyanın eşyayı, ancak onun ibrazı karşılığında tes­limle yükümlü olduğu senettir (TTK m. 1228). Konişmento, eşyanın taşınmak üzere teslim olunduğu ikrarını ve varma limanında senedin hak sahibi görünen hamiline, senedin iadesi karşılığın­da aynen teslim edileceği taahhüdünü içeren kıy­metli evraktır.

Navlun Sözleşmesi: Konusu deniz yo­luyla eşya taşıması olan taşıyan ile taşıtan arasında kurulan sözleşmedir.